• Door naar de hoofd inhoud
  • Skip to secondary menu
  • Spring naar de eerste sidebar
  • Spring naar de voettekst

Boeddhistisch Dagblad

Ontwart en ontwikkelt

Header Rechts

Twaalfde jaargang

Zoek op deze site

  • Home
  • Agenda
    • Geef je activiteit door
  • Columns
    • Andre Baets
    • Dharmapelgrim
    • Bertjan Oosterbeek
    • Dick Verstegen
    • Edel Maex
    • Emmaho
    • Goff Smeets
    • Hans van Dam
    • Joop Hoek
    • Jules Prast
    • Paul de Blot
    • Ramo de Boer
    • Rob van Boven en Luuk Mur
    • Ronald Hermsen
    • Theo Niessen
    • Xavier Vandeputte
    • Zeshin van der Plas
  • Nieuws
  • Contact
    • Steun het BD
    • Mailinglijst
  • Series
    • Boeddha in de Linie
    • De werkplaats
    • Recepten
    • De Linji Lu
    • De Poortloze Poort
    • Denkers en doeners
    • De Oude Cheng
    • Meester Tja en de Tao van Niet-Weten – alle links
    • Fabels door Goff
    • Cartoons van Ardan
    • Tekeningen Sodis Vita
    • De derwisj en de dwaas
  • Over ons
    • Redactiestatuut van het Boeddhistisch Dagblad
    • Redactieformule van het Boeddhistisch Dagblad
  • Privacy

Home » Achtergronden » Edel – Een onrealistisch mensbeeld

Edel – Een onrealistisch mensbeeld

10 oktober 2016 door Edel Maex

John Stuart Mill definieerde, in 1836, de mens als een wezen dat onvermijdelijk datgene doet, wat hem met de minste moeite het meeste opbrengt. Twee eeuwen eerder al definieerde Thomas Hobbes de natuurlijke toestand van de mens als een ononderbroken oorlog van allen tegen allen. ‘Homo homini lupus’. Het is een mensbeeld met een lange geschiedenis. Een historicus zal geen moeite hebben om de lijst aan te vullen. Het zit nog steeds diep in onze cultuur verankerd. Van nature zijn we egoïstisch en zonder ethisch besef.

Van een econoom leerde ik het begrip ‘homo economicus’ kennen: de mens is alleen maar gemotiveerd door winstbejag. ‘Rationeel’ handelen in dit model is doen wat voor jou het beste is. Het is de basis van de vrije markt. Als je maar consequent je eigenbelang nastreeft zal een ‘onzichtbare hand’ zorgen voor collectieve welvaart.

Het frustrerende voor economen die deze theorie aanhangen is dat zo weinig mensen ‘rationeel’ blijken te handelen. Bij een onderzoek werden proefpersonen in situaties gebracht waarin ze veel meer geld overhielden als ze enkel hun eigenbelang nastreefden en minder als ze de opbrengst deelden. Slechts 7% van de onderzochte proefpersonen handelde consistent ‘rationeel’. De overgrote meerderheid van de deelnemers waren bereid hun winst te delen. Pijnlijk detail: het onderzoek correleerde hoog met een schaal voor psychopathie. Tot verbazing van sommigen hebben mensen nog andere motieven dan winstbejag.

We vinden dit psychopate mensbeeld op veel plaatsen terug. Er is de notie ’sociaal darwinisme’: alleen de sterkste en meest succesvolle overleven. Het is een verkeerd begrepen evolutietheorie. ‘The survival of the fittest’ betekent niet het recht van de sterkste. ‘Fit’ betekent ‘aangepast’. De species die zich het best aan de veranderende omstandigheden weet aan te passen, heeft het meeste kans om zijn genen door te geven.

Het beeld waar velen nog in geloven is dat van een bloederige en gewelddadige natuur, een voortdurende strijd op leven en dood. Vrij recent ontdekte de gedragsbiologie dat samenwerking, zorg en empathie ook bij dieren essentieel zijn voor de overleving. Dieren, en zeker zoogdieren, vertonen natuurlijkerwijze altruïstisch gedrag.

Frans De Waal toonde aan dat het alfamannetje in een groep apen niet de sterkste en meest brutale is, maar degene die de beste contacten heeft, die het meeste conflicten oplost en het meeste troostgedrag vertoont. Een uitspraak als ‘homo homini lupus’ doet volgens hem zowel de wolf, die een heel sociaal dier is, als de mens onrecht aan.

Sommigen hebben hier de hoogste moeite mee. Een katholieke commentator stelde het onderzoek van De Waal in vraag omdat, zo vond hij, dieren zich niet moreel kunnen gedragen omdat ze geen vrije wil hebben. Alleen mensen hebben een vrije wil. De vrije wil is binnen de wetenschap en de filosofie een voorwerp van heftige discussies, maar binnen die discussie is er geen enkel wetenschappelijk argument waarom mensen en dieren daarin van elkaar zouden verschillen. Theologisch ligt dat natuurlijk anders.

Ook in de psychologie vinden we hetzelfde mensbeeld terug. Merkwaardig genoeg delen Sigmund Freud en Burrhus Skinner hier dezelfde visie. Bij Freud wordt de mens gemotiveerd door lust en onlust, bij Skinner door beloning en straf. Moraal komt bij beiden komt bij beiden van buiten. Bij Skinner is het een kwestie van conditionering, bij Freud wordt het geïnterioriseerd in een ego en een superego. Ego en superego staan de behoeftebevrediging niet in de weg maar stellen de bevrediging uit om de behoeften op termijn nog beter te bevredigen.

Altruïsme is steeds een gesublimeerd egoïsme. Gedrag wordt maar gesteld als het voordeel oplevert. Sommigen mensen denken dat dit een wetenschappelijk bewezen feit is. Maar aantonen dat beloning en straf ons gedrag beïnvloeden, bewijst nog niet dat het onze enige motieven zijn.

De joodse psychoanalyticus Viktor Frankl sprak Freud’s mensbeeld radicaal tegen op grond van zijn eigen ervaringen in Auschwitz. Gezinstherapeuten, met Böszörményi-Nagy op kop, begrepen heel goed dat gezinnen maar kunnen gedijen in een klimaat van liefde en loyaliteit. Recent experimenteel en neurofysiologisch onderzoek toont aan hoe empathie, zorg en mededogen van op heel jonge leeftijd al belangrijke drijfveren zijn voor menselijk gedrag.

Het psychopate mensbeeld zorgde ervoor dat de religies een bijzondere functie toebedeeld kregen. Napoleon vatte het ooit kernachtig samen: ‘Liever één pastoor dan twee gendarmes.’ Als de mens dan toch alleen maar zijn eigenbelang nastreeft en in het gareel moet gehouden worden, dan is religie de meest galante oplossing.

Religie heeft een hele evolutie doorgemaakt. In het ancien régime legitimeerde de kerkelijke macht de wereldlijke. Na een periode van schisma’s, godsdienstoorlogen en revoluties ontstond een model van godsdienstvrijheid en secularisering. Dat wil zeggen: iedereen is vrij zijn religie te beleven en uit te oefenen, zolang je de wet maar niet overtreedt. De wereldlijke wet overklast vanaf nu de goddelijke. Religies moeten maatschappelijk relevant zijn. Dat is de rol van religie in onze huidige grondwetten. In België wordt zelfs de religie nog gefinancierd volgens het napoleontische systeem.

In de tijd dat onze grondwetten geschreven werden, wist iedereen wat deze rol van religie inhield, maar de evolutie van religie is blijven doorgaan. Als de wet, en ondertussen ook de wetenschap, boven de religie staan, wat is dan nog de functie van religie? Er volgde een stelselmatige ontkerkelijking. Religie is niet langer wat het geweest is.

Bijkomend fenomeen is de import van twee niet-westerse religies. De Islam confronteert ons keihard met onze eigen geschiedenis omdat ze nauw aansluit wat religie hier betekende vóór de secularisering. Het boeddhisme komt dan weer uit een cultuur die het concept religie niet eens kende. Bij westerse boeddhisten leidt dit tot grote verwarring rond de vraag of het boeddhisme nu wel of niet een religie is.

Wat het boeddhisme in ieder geval nooit gekend heeft is ons psychopate mensbeeld. Natuurlijk wordt een mens gemotiveerd door lust en onlust, beloning en straf, maar in het oudste boeddhisme worden begeerte en afkeer gezien als vergiften die ons van onze ware aard afhouden. En die aard is er een van liefde, mededogen, vreugde en onbevangenheid. In het latere boeddhisme wordt nog explicieter gesteld dat onze natuurlijke staat er een van mededogen en ontwaken is.

In de metaforen van de Lotus Sutra wordt zelfs van de psychopaat van dienst, Devadatta, gezegd dat hij een boeddha zal worden. De hele tekst is een lofzang op de natuurlijke goedheid van de mens. Wat een contrast met onze westerse traditie! Het wordt helemaal pijnlijk als je beseft dat het Westen de heidenen in het Oosten is gaan bekeren om ze van de hel te redden. Wat een onheil hebben we aangericht!

De invloed van het boeddhisme is minder opvallend dan die van de Islam, maar wellicht meer diepgaand. Het boeddhisme levert haar stille bijdrage aan een vernieuwd mensbeeld. Wetenschappers doen onderzoek naar de hersengebieden die een rol spelen bij empathie en mededogen, en ze vertellen hierover op druk bijgewoonde congressen met de Dalai Lama. De gedragstherapie heeft ondertussen in haar third wave mindfulness omarmd. Terwijl de kerken leeglopen zie je overal meditatiegroepen ontstaan die vaak geen enkele band hebben met een officiële religie.

En stilaan, en nog steeds met veel weerstand, begint op alle terreinen de gedachte door te sijpelen dat we misschien al die tijd met een totaal onrealistisch mensbeeld opgescheept zaten. Dat mensen misschien niet moeten gedwongen worden om zich in te zetten voor anderen, dat we niet voortdurend iedereen moeten controleren, dat we niet moeten zwaaien met hel en verdoemenis. Dat we onszelf geen geweld moeten aandoen om het goede te doen, integendeel dat we onszelf geweld aandoen als we onze natuurlijke goedheid niet cultiveren.

 

Delen is rijkdom:

  • Twitter
  • LinkedIn
  • E-mail

Categorie: Achtergronden, Boeddhisme, Edel Maex Tags: aangepast, Boeddhisme, evolutie, Freud, Oost, religie, Skinner, West

Lees ook:

  1. Communistische partij China: intensivering van inspanningen om het Tibetaanse boeddhisme onder controle te krijgen
  2. Boeddhisme – religie of niet. Wie kan het wat schelen?
  3. VN mensenrechtenraad – ‘Vietnam onderdrukt religieuze groeperingen’
  4. Het coronavirus – mondkapjes

Elke dag het BD in je mailbox?

Elke dag sturen we je een overzicht van de nieuwste berichten op het Boeddhistisch Dagblad. Gratis.

Wanneer wil je het overzicht ontvangen?

Lees Interacties

Reacties

  1. Karin zegt

    11 oktober 2016 om 08:38

    Mooi compact en positief stuk! Please willen jullie het eind van het stuk volledig maken?

  2. Jan Willem zegt

    11 oktober 2016 om 09:11

    Dank voor het delen van dit mooie inzicht Edel Maex! Het laatste gedeelte van dit artikel is idd weggevallen.

  3. Piet Hazelebach zegt

    11 oktober 2016 om 09:43

    Een stortvloed aan wetenschappelijke onderbouwing voor altruïsme in gedrag is te vinden in het boek Altruïsme, geschreven door Matthieu Ricard in de Nederlandse vertaling van dit lijvige werk (879 pagina’s) door Marjolijn Stoltenkamp. ISBN 978 90 259 0390 9, uitgeverij ten Have.

  4. nic Schrijver zegt

    11 oktober 2016 om 12:11

    Ik vraag me altijd af als auteurs een mensbeeld veralgemeniseren hoeveel dat over de auteur zegt en misschien niets over mensen in het algemeen en waarom worden net de eigenschappen aan de orde gesteld die de auteur te berde brengt ?
    Een mens heeft zoveel kanten als je fantasie maar groot is.
    Is tenslotte niet ieder mens uniek en wie kan voorspellen hoe hij/zij zal handelen in een bepaalde situatie ?

Primaire Sidebar

Door:

Edel Maex

is psychiater, zenbeoefenaar en auteur. Leven in de maalstroom 
Alle artikelen »

Ochtend- of avondeditie

Ochtend- of avondeditie ontvangen

Abonneer je

Elke dag gratis een overzicht van de berichten op het Boeddhistisch Dagblad in je mailbox.
Inschrijven »

Agenda

23 mrt
Zen Meditatie Introductie
23 mrt 23
30 mei
Vipassana meditatie Rotterdam
30 mei 23
Rotterdam
31 mei
Ontspanningsmeditatie Rotterdam (vipassana)
31 mei 23
01 jun
Rotterdam - geleide meditatie (vipassana meditatie)
1 jun 23
03 jun
Zen in Twente ochtend met Doin Sensei op 3 juni
3 jun 23
  • bekijk de agenda
  • De werkplaats

    De werkplaats.

    Boeddhistische kunstenaars

    Artikelen en beschrijvingen van en over het werk van boeddhistische kunstenaars. Lezers/kunstenaars kunnen zich ook aanmelden met hun eigen werk.
    lees meer »

    Pakhuis van Verlangen

    In het Boeddhistisch pakhuis van verlangen blijven sommige teksten nog een tijdje op de leestafel liggen.

    Hein Thijssen – ‘God was gewoon een implantaat’

    Joop Ha Hoek - 29 mei 2023

    ‘Wanneer precies weet ik niet meer, maar op een bepaald punt in mijn leven brak mijn kritische geest open. Ik kan me ook niet meer herinneren hoe en op grond waarvan, maar er brak een periode aan waarbij ik me serieus begon af te vragen: hoe kom ik aan het begrip god’? God zat in mijn hoofd als een vage, vormloze massa. Ik moest toen heel nuchter vaststellen dat het begrip ´god´ geen weten was, geen ervaring, maar mij door mensen in  mijn omgeving was aangepraat, in mijn geest was geplant. God was gewoon een implantaat.´

    Waarover praten we als we het over identiteit hebben?

    Kees Moerbeek - 28 mei 2023

    Zolang de identiteitsstrijd werd gevoerd uit naam van gemarginaliseerde of als minderwaardig beschouwde minderheidsgroepen, stond deze op het programma van links. Zodra de referentiegroep echter een meerderheid werd, of een groep die zichzelf superieur opstelde naar andere groepen, werd het bestempeld als een rechts of extreemrechts geluid.

    Daoïsme, de mystieke traditie, een bloemlezing

    Erik Hoogcarspel - 27 mei 2023

    Jan de Meyer (1961) is sinoloog en vertaler. Hij doet al 40 jaar onderzoek naar het daoïsme en hij heeft een nieuwe bloemlezing geschreven van de belangrijkste teksten van het daoïsme. De meeste lezers zijn al bekend met twee beroemde teksten uit deze Chinese traditie: de Laozi en de Zuangzi. Beide teksten zijn al verschillende malen in het Nederlands vertaald, onder andere door de bekende sinoloog Kristoffer Schipperṣ.

    ‘Meebewegen met wat er is’

    gastauteur - 15 mei 2023

    Als het gaat om dak- en thuisloze mensen wordt er door de maatschappij merendeels nog vanuit 'schuld en eigen verantwoordelijkheid' gedacht. Men heeft vaak het verkeerde idee dat iedere persoon in Nederland eigen verantwoorde keuzes maakt en dus verantwoordelijk is voor diens eigen lijden. Of men denkt dat het heel makkelijk is om een uitkering aan te vragen. De gewone burger weet niet hoe het is voor iemand die in een totaal andere realiteit zit.’

    Ras – nutteloze, kwaadaardige onzin

    Kees Moerbeek - 14 mei 2023

    Angela Saini heeft voor haar boek Superieur: de terugkeer van de rassentheorie zo’n beetje alle literatuur over rassenwetenschap doorgespit, schrijft ze. Veel genetici menen dat als genetica bewijst dat er nauwelijks reden is om rassenonderscheid te maken, het dus snel afgelopen zal zijn met racisme. Was het maar waar. Racisme is juist een sociale constructie met een enorme invloed, constateert ze.

    Meer onder 'pakhuis van verlangen'

    Footer

    Boeddhistisch Dagblad

    over ons

    Recente berichten

    • Hoe Boeddha leeft
    • Het paradijs is de kosmische grap
    • Over de Lotus-soetra (23): De parabel van de man die naar water graaft
    • Hein Thijssen – ‘God was gewoon een implantaat’
    • haiku

    Reageren

    We vinden het geweldig om reacties op berichten te krijgen en op die manier in contact te komen met lezers, maar wat staan we wel en niet toe op de site?

    Over het BD

    Het Boeddhistisch Dagblad is een onafhankelijk journalistiek webmagazine over boeddhistische thema’s en inzichten.
    Lees ons colofon.

    Zie ook

    • Contact
    • Over ons
    • Columns
    • Reageren op de krantensite

    Het Boeddhistisch Dagblad is een onafhankelijk journalistiek webmagazine over boeddhistische thema’s en inzichten. Lees ons colofon.

     

    Op deze website gebruiken we cookies voor het bijhouden van bezoekersstatistieken.  Via de instellingen kun je bepalen wat je wel of niet toestaat: bekijk je instellingen.

     

    Privacy en cookies

    Op deze website gebruiken we cookies voor het bijhouden van bezoekersstatistieken en als je reageert: je naam en mailadres.

    Zo houden we bij hoe de site gebruikt wordt en hoe vaak.

    Hier kun je instellen welke cookies je wel of niet toestaat.

    Noodzakelijke cookies

    Met deze cookies slaan we je voorkeuren in het gebruik van deze website op.

    If you disable this cookie, we will not be able to save your preferences. This means that every time you visit this website you will need to enable or disable cookies again.

    Privacy

    Bekijk wat we wel of niet doen met je gegevens