Een boek dat mij als jonge psychiater heel veel geleerd heeft was ‘The Tree of Knowledge’ van de biologen, Francisco Varela en Humberto Maturana. Het was in de periode waarin ik was beginnen mediteren. Vele jaren later ontdekte ik dat Francisco Varela ook intens met meditatie bezig was. Er was blijkbaar meer dat ons verbond.
Edel Maex
De onwankelbare Boeddha
Ik vroeg ooit aan Jon Kabat-Zinn ’Waarom heb je het mindfulness based genoemd en niet compassion based?’ Het was een retorische vraag. We wisten allebei het antwoord. ‘Mindfulness’ was voor hem een ‘umbrella term’ om te verwijzen naar de boeddhistische achtergrond van zijn stressreductie-programma en een woord als ‘compassion’ zou in een ziekenhuis niet gewerkt hebben. De medische wereld is, toch aan de oppervlakte, heel rationeel. Wat mij zo trof in zijn boek ‘Full Catastrophe Living’, was dat hij erin slaagde de taal van de medische psychologie te spreken zonder daarbij ook maar enige afbreuk te doen aan de diepte van zen en de Dharma.
De Boeddha van het mateloze mededogen
Zen is meer dan zitten. We staan van ons kussen op en gaan weer doen wat we te doen hebben. Gaan we ons in dat doen verliezen? Of kunnen we tussen alle doen in even inchecken bij dat mateloze mededogen, en dat in de tijdslijn van ons leven inbrengen? Thich Nhat Hanh noemt het een mindfulness bel, iets wat ons eraan herinnert. Dat kan een beeld zijn, of een woord, of een eenvoudige mandala van vijf gekleurde schijven. Het maakt niet uit. Als het maar helpt.
Is mededogen een misdaad?
Het is logisch dat psychopaten zich aangetrokken voelen tot posities waarin ze macht hebben. Maar psychopaten kunnen niet samenwerken. Een psychopaat kan alleen voor zichzelf werken. Psychopaten zullen alleen maar samenwerken als dat onmiddellijk voordeel oplevert. Dus je kunt geen organisatie hebben die bestaat uit psychopaten. Als je aan het hoofd staat van een organisatie heb je loyale medewerkers nodig. En een psychopaat kan niet loyaal zijn.
Edel – Wat helpt
Je hebt een andere cultuur nodig om je bewust te worden van je eigen cultuur. Door de confrontatie met het boeddhisme werd het mij steeds duidelijker hoe wij hier in het Westen geobsedeerd zijn door twee vragen: ‘wat is de waarheid?’ en ‘wat moet?’. Het lijkt zo vanzelfsprekend. Is er iets belangrijker dan dat? Maar het boeddhisme heeft aan deze twee vragen nooit veel belang gehecht. Het boeddhisme is veel meer bezig met de vraag: ‘wat helpt?’
Edel – Ton
Dat het zou voortgaan, dat was zijn grote bekommernis. Hij had aan een aantal mensen transmissie gegeven. Hij besefte dat transmissie altijd weer tot problemen leidt. Maar transmissie is geen eretitel. Het is een missie. Wat mij betreft is het nog veel meer een passie. De passie om het mooiste wat je gekregen hebt, door te geven. Een titel kan daarbij helpen of in de weg zitten. Maar zonder passie houdt het op.
Edel – Polariteiten
We hebben een grote verantwoordelijkheid. Voor mij als zenbeoefenaar is het boeddhisme hierin een belangrijke bron van inspiratie. Dat is zeker niet specifiek voor het boeddhisme. Ik zou willen dat alle levensbeschouwingen hier hun gewicht in de schaal leggen. Maar het is pijnlijk om te zien hoe bij voorbeeld het witte christelijke nationalisme hierin compleet faalt en in plaats van de liefde haat predikt.
Waarom kwam Bodhidharma naar het Westen?
Als je ‘boeddhisme’ intikt in Google is het eerst wat je te zien krijgt de vraag: ‘Wat gelooft het boeddhisme?’ Als je naar de geschiedenis van het boeddhisme kijkt dan zie je dat het zich telkens aan andere culturen heeft aangepast, zonder zich erg vast te klampen aan waarheden. Nogal wat boeddhistische teksten, in verschillende boeddhistische tradities, waarschuwen zelfs expliciet voor het vasthouden aan waarheden. De vraag: ‘Wat gelooft het boeddhisme?’ slaat dus eigenlijk nergens op. Maar ze verraadt meteen onze westerse ‘waarheidsattitude’.
Scheiding van kerk en staat
Mijn vakantie bracht mij in Turkije en in China, en het bezoek aan paleizen, moskeeën, kerken en tempels zette mij aan het denken over het idee van de scheiding van kerk en staat. Dat is in vele landen een strijdpunt. In het Westen zien we dat als een verworvenheid van de moderniteit. Het hoort bij de waarden van de verlichting. Maar zoals vaak exporteren we, in een neokoloniale reflex, onze eigen opvattingen als vanzelfsprekend naar andere culturen zonder ons af te vragen wat deze thematiek in die cultuur betekent. Ik wil hier niet ingaan op de actuele problematieken maar op enkele grote culturele verschillen.
Uitvaren met een schip dat op zee zal vergaan
Het lijden (dukkha) is niet het centrale idee van het boeddhisme. Geluk (sukha) is een even courant woord in de Palicanon. Ook de eerste edele waarheid is niet meer dan een platitude. Het is een simpele vaststelling. Er is nu eenmaal lijden. Overigens, als dat niet jouw ervaring is dan heb je er weinig boodschap aan. Geen probleem, er zijn nog interessante dingen in de wereld. Niemand zegt dat je de Boeddha moet geloven.
Lof der zekerheid
De middenweg is voor iedereen toegankelijk. We moeten niet wachten tot we doodgaan om dood te gaan. Kijk naar onze meditatiepraktijk. We gaan zitten met een milde open aandacht. We sluiten niets uit, we houden niets vast, we weten niet wat er gaat komen. Soms is er rust en vrede, soms vliegt de angst ons aan. Het hoort er allemaal bij. Er is niets om ons aan vast te klampen, geen iets en geen niets. We doen het gewoon, van moment tot moment, van adem tot adem. Sommige boeddhistische tradities definiëren zichzelf als een voorbereiding op de dood. Maar onze praktijk is in de eerste plaats leven, leven de maalstroom, in de middenweg tussen illusie en desillusie.
Imagining the blue light – lessen van Sri Kumaré
En toch, overal ter wereld vind je schrijnen, tempels, kerken, praktijken, priesters, leraars … Telkens herkennen we dat als religie, maar als we religie proberen te definiëren komen we er niet aan uit. Zelfs de grote wereldreligies zijn nooit tot een gemeenschappelijke definitie van religie kunnen komen.
Meditatie is heel eenvoudig
Toegegeven, ik heb veel andere instructies uitgeprobeerd. Ik heb mijn adem gevolgd, mijn adem geteld. Ik heb met mu gezeten, tot ik helemaal mu werd, met talloze andere koans gezeten. Bodyscans gedaan. De activiteit van mijn geest benoemd. Naar de geluiden van de wereld geluisterd, tot het onderscheid tussen de luisteraar en de sirene van de voorbijrijdende ambulance wegviel. Loopmeditatie, in het bos of thuis midden in de nacht met een baby in de armen, na de voeding, tot we samen een boertje deden waarna ik hem veilig weer in de wieg kon leggen. Ik heb gezeten, gezongen, gedanst en gesprongen. Toch kom ik steeds weer bij deze oorspronkelijke instructie uit.
Als een bende idioten
Het meest extreme voorbeeld van Amy Chua’s drieslag vind ik in de autobiografie van Rudolf Höss, de kampcommandant van Auschwitz. Ik ben het boek ooit in Auschwitz beginnen lezen om te begrijpen hoe iemand zo kan ontmenselijken dat hij tot zoiets in staat is. Het is bloedstollend. Aan het begin beschrijft hij dat hij, als SS-officier vol hooggespannen idealen, het gevoel had door zijn meerderen maar als tweederangs bekeken te worden en hoe zijn aanstelling in Auschwitz de kans was om zich te bewijzen. Wat je naar de keel grijpt is het bevlogen idealisme waarmee hij schrijft. Als het boek ging over het oprichten van een hospitaal ergens in het oerwoud, zouden we het vol bewondering lezen.
Is meditatie gevaarlijk?
Is meditatie gevaarlijk? De vraag duikt telkens opnieuw op, helaas vaak na een tragische gebeurtenis. Mensen die intensief of occasioneel aan meditatie doen gaan er onder door en niemand weet goed wat er moet gebeuren.
In drie woorden
Als je mij zou vragen om in één woord iets over het boeddhisme te zeggen dan zou ik zonder aarzeling antwoorden: mededogen. Uiteindelijk is dat het enige dat telt. Daar komt het op neer.
Waarom wachten?
Als ik langs het strand wandel ervaar ik het strand. En op een zonnige zomerdag ervaar ik het strand anders dan bij stormweer. Mijn ervaring gaat over het strand, de zee, het weer … Maar ik kan een paniekervaring hebben, of een extatische ervaring, of een veranderde bewustzijnstoestand onder invloed van een of andere scheikundige substantie. Dan gaat het over de ervaring op zich.
Mediteren tegen aardbevingen
Jaren geleden, aan het eind van een 8-weken mindfulness training in het ziekenhuis, merkte een van de deelnemers op dat hij sinds het volgen van de training geen spin meer kon doodslaan. Ik was verbaasd en tegelijk helemaal niet verbaasd.
Grondeloosheid
Het is de simpele vaststelling dat er geen zekerheden zijn. Er is geen zekerheid dat ik morgen nog leef. De kans bestaat dat ik al dood ben als deze tekst jou bereikt. Ik ken geen enkele andere leer die grondeloosheid op die manier als uitgangspunt neemt in plaats van het te verbloemen. Maar maak je geen zorgen. McMahan maakt in het eerste deel van zijn artikel duidelijk, dat het boeddhisme, voor wie dat wil, genoeg grond biedt om op te staan.
De essentie van het boeddhisme
De mensen waren er onwaarschijnlijk gastvrij. Omdat ze wisten dat we graag mediteerden hadden ze daarvoor een aparte ruimte voor ons ingericht. Maar alleen wij mediteerden. Was meditatie dan niet de essentie van zen?
Hoe oneindig het pad van ontwaken ook is
Maar is ontwaken, of verlichting zoals het soms vertaald wordt, dan niet het eindpunt van het pad? Dat is de centrale vraag van deze talk. En mijn antwoord is: ontwaken is niet het eindpunt van het pad, ontwaken is het beginpunt.
De verschrikkingen in Gaza
Mededogen roept op tot actie. Maar wat kan ik doen? Wel, in de eerste plaats mij bewust zijn van die keuzemogelijkheid. En dan is het maar de vraag waar ik sta. Ik kan het conflict in Gaza niet oplossen. Ik kan alleen maar mijn verantwoordelijkheid nemen op de plek waar ik sta. Ik kan proberen goed om te gaan met de mensen rondom mij.
Edel – Religie en wetenschap, een westers duo
Het spanningsveld tussen religie en wetenschap blijft blijkbaar de gemoederen beroeren. Moraalfilosoof Patrick Loobuyck schreef er onlangs een boek over, dat ook mij weer aan het denken zette.
Edel – Wat valt er te doen?
Het onderricht van de Boeddha gaat niet alleen maar over meditatie en wijdse open ruimte. Doen is minstens even belangrijk. Het woord ’karma’ betekent gedrag en bij uitbreiding de gevolgen van ons gedrag. Ook dit staat centraal. Meer nog: uiteindelijk komt het daarbij uit, bij wat we doen, hoe we leven, hoe we handelen.
