In bekwame politieke handen is de geschiedenis een krachtig wapen. Niet alleen biedt zij een aantrekkelijk toekomstbeeld, maar zij is ook een verklaring voor het heden. Wereldwijd maken ambitieuze leiders er gebruik van. Hierover gaat het boek van historicus Ivo van de Wijdeven De macht van het verleden. Dit artikel geeft een indruk van het eerste hoofdstuk over Rusland, De Grote Vaderlandse Oorlog.
President Vladimir Poetin zei in 2014: ‘Onze collectieve herinnering bepaalt onze cultuur, onze geschiedenis en onze tegenwoordige tijd. En onze toekomst zal worden gevormd aan de hand van onze historische ervaring.’ Hij is het zelf die actief deze herinnering en ervaringen vorm geeft en propageert. Ivo van de Wijdeven schrijft dat in de Sovjettijd er nog werd gegrapt dat het land een zekere toekomst had, maar een onvoorspelbaar verleden. Onder Poetin is Ruslands geschiedenis als in beton gegoten. Er is maar één historische waarheid en deze is verankerd in de grondwet en de Nationale Veiligheidsstrategie.
Historische frame
Het Russische beeld van de natie is dat van een permanent belegerde vesting die dankzij een sterke leider naar een glorieuze overwinning wordt geleid. Dit geeft houvast en biedt een gemeenschappelijk ervaren beleving. Dit beeld klopt altijd, want iedere vorm van kritiek is een aanval op de trotse natie en ‘bewijst’ hierdoor de juistheid van het denkraam. Dit in Rusland alomtegenwoordige historische frame van het Kremlin is een krachtig politiek wapen.
Poetin is niet blind voor de zwarte bladzijden in Ruslands geschiedenis. Zijn analyse van deze schaduwkanten levert twee wetmatigheden op. Ten eerste heeft het land een sterke leider nodig die eenheid en stabiliteit brengt. Ten tweede wordt de natie constant door vijanden van buiten in zijn bestaan bedreigd, deze worden gesteund door binnenlandse helpers. De lijst van de aanvallers is omvangrijk, waaronder de Mongoolse Gouden Horde, de Ottomanen, de Polen, de Fransen, de Britten, de Japanners, de Oostenrijkers en de Duitsers.
Jozef Stalin
Driekwart van de Russen noemt de Sovjettijd de beste tijd in de geschiedenis van hun land, wat niet verbazingwekkend is gezien de enorme nadruk van het Kremlin op de overwinning in de Grote Vaderlandse Oorlog. De herwaardering van de Sovjet-Unie brengt de rehabilitatie van Jozef Stalin met zich mee. Hij geldt in het hedendaagse Rusland als een ‘efficiënt manager’ en niet als massamoordenaar. Meer dan de helft van de Russen draagt hem bovendien op handen als een groot staatsman. De Goelag Archipel, de Grote Terreur en het Molotov-Ribbentroppact waren noodzakelijk voor de eindoverwinning in de Tweede Wereldoorlog. ‘Al te veel nadruk op de negatieve aspecten van de Stalintijd of – in de woorden van Poetin – ‘overdreven demonisering’ staat volgens de Russische president gelijk aan een ‘aanval op Rusland’, bladzijde 64.
Niet alleen het strafrecht behoort tot het juridisch arsenaal om ongewenste geluiden over de geschiedenis tegen te gaan. Non-gouvernementele organisaties, media en individuen die zich bezig houden met ‘politieke activiteiten’ worden sinds 2012 als ‘buitenlands agent’ aangeduid als ze financiële steun uit het buitenland ontvangen. Buitenlandse agenten en internationale organisaties kunnen sinds 2025 ook ‘ongewenst’ worden verklaard.
Eind 2021 verbood het Russische Hooggerechtshof de mensenrechtenorganisatie Memorial, die opgericht werd in 1987. De reden is dat rehabilitatie van Stalin en de rehabilitatie van zijn slachtoffers niet samen gaan. Memorial onderzocht het Stalinisme om te voorkomen dat het terugkeerde. ‘De Russische regering lijkt vastbesloten om de klok terug te draaien naar de tijd van repressie en geschiedvervalsing’, concludeert de auteur.
Dubbel slachtoffer
Voor Estland, Letland, Litouwen, Polen, Tsjechië, Slowakije en Hongarije kwam de bevrijding pas met de val van het IJzeren Gordijn in 1989. Men voelt er zich dubbel slachtoffer, ten eerste van het nazisme en vervolgens het communisme. ‘Waar Poetin het verlies van de Russische invloedssfeer na de Koude Oorlog betreurt, is men in Midden- en Oost-Europa opgelucht de aansluiting bij de Europese Unie en de NAVO te hebben gevonden als garantie tegen herhaling van de gruwelen van de periode 1939-1989,’ bladzijde 76.
De beleving van de 20ste eeuw door de landen in Midden- en Oost-Europa is de basis van de nationale geschiedenisverhalen, waar zij na hun bevrijding naar op zoek gingen.
Vorstendom Galicië-Wolynië
De Oekraïners hebben eigen ideeën over het verloop van hun geschiedenis. Zij laten net als Poetin hun geschiedenis beginnen met het Kievse Rijk (Kievse Roes), een vroegmiddeleeuwse voorloper van het huidige Rusland, Oekraïne en Belarus, met als hoofdstad Kiev. Na de ondergang ervan takte de Oekraïense geschiedenis af via het vorstendom Galicië-Wolynië in het huidige westen van het land. Dit werd opgeslokt door het Pools-Litouwse Gemenebest, maar wist volgens de Oekraïners de eigen identiteit te behouden. Het Gemenebest omvatte eind 16de eeuw bijna heel het huidige Oekraïne. Door de afnemende macht van het Gemenebest konden de Russen in de 17de en 18de eeuw het land stapje voor stapje ‘bezetten’.
In 1917 grepen Oekraïense nationalisten de kans om de onafhankelijke Oekraïense Volksrepubliek uit te roepen. In 1922 veroverden Russische bolsjewieken het grootste deel van dit land en vormden het om tot de Oekraïense Socialistische Sovjetrepubliek. Andere delen kwamen in Poolse, Tsjechoslowaakse en Roemeense handen. Stalin rekende af met het Oekraïense nationalisme. Na de Tweede Wereldoorlog werden alle Oekraïense gebieden verenigd in de Oekraïense Socialistische Sovjetrepubliek.
Bedrijfsongeval
Na zijn aantreden als president nam Poetin geen genoegen met de onafhankelijkheid van Oekraïne in 1991 en met het Boedapest Memorandum uit 1994 om de onafhankelijkheid en de grenzen van het land te respecteren.
In de zomer van 2021, toen de Russische tanks samentrokken aan de grens met Oekraïne, publiceerde Poetin een 5000 woorden tellend essay met als titel ‘Over de historische eenheid van Russen en Oekraïners’. In zijn ogen is de onafhankelijkheid van Oekraïne een bedrijfsongeval, doordat het Westen gebruik maakte van een tijdelijke zwakte van Rusland.
Hij gebruikte zijn visie op het verleden als argument voor de oorlog, maar ook was het de enige logische conclusie van zijn eigen retoriek. Op zijn herinneringsoorlog met Oekraïne volgde een echte oorlog, schrijft Van de Wijdeven. Deze betreft niet alleen de toekomst, maar ook het verleden.
Zelfs als de oorlog in Oekraïne eindigt, dan duurt Poetins nieuwe Grote Vaderlandse Oorlog tegen het Westen nog voort, hij kan en wil niet anders. ‘In Moskou is de tijd stil blijven staan op 9 mei 1945 om 10.00 uur, en het lijkt erop dat dit op korte termijn niet zal veranderen’, concludeert Ivo van de Wijdeven.
Opmerkingen: Ivo van de Wijdeven
In het Molotov-Ribbentroppact van 23 augustus 1939 werd afgesproken dat Nazi-Duitsland en de Sovjet-Unie voor een periode van 10 jaar zouden afzien van militaire confrontaties met elkaar. In de geheime clausules van het pact werd Europa in invloedssferen verdeeld. Hitler kreeg vrij spel in het Westen van Polen en West-Europa. Stalin kreeg in ruil Oost-Polen, de Baltische Staten, Finland en Bessarabië (het huidige Moldavië).
De Sovjet-Unie bleef tot december 1989 ontkennen dat het pact een geheim protocol bevatte. De tekst van de geheime protocollen werd in de Sovjet-Unie pas in augustus 1988 voor het eerst gepubliceerd.
In 2009 riep het Europese parlement riep 23 augustus uit tot de ‘Europese herdenkingsdag voor de slachtoffers van het stalinisme en nazisme’. Historiek schrijft: ‘Toch bleven veel Russen in de ontkenningsmodus steken. Een opiniepeiling wees uit dat 53 procent van de Russische bevolking het niet met dit besluit eens was, 36 procent neutraal en slecht 11 procent vóór.’
Poetin ging in de tegenaanval en richtte zijn aandacht op de beruchte Conferentie van München in 1938 en op Polen. Hij benadrukte dat dit land op deze conferentie delen van Tsjechoslowakije toebedeeld kreeg. ‘Uit archiefstukken die de Russische president aanhaalde kwamen vooroorlogse politici naar voren als opportunisten en antisemieten, die Hitler geen strobreed in de weg legden maar juist aanmoedigden’, bladzijde 79.
In het interbellum en in de aanloop naar de oorlog hadden landen in Midden- en Oost-Europa, waaronder Polen, autoritaire regimes. Een aantal landen zoals Hongarije en Slowakije, collaboreerden met de Duitsers. In de Baltische landen en in Oekraïne zagen nationalisten een kans om door samenwerking met de nazi’s hun onafhankelijkheid te (her)winnen. De verwerking van dit pijnlijke verleden verloopt moeizaam, omdat het moeilijk past bij de eerder genoemde dubbele slachtofferrol.
Sinds de annexatie van de Krim 2014 speelt de Oekraïense Stepan Bandera een centrale rol in de Russische propaganda. Hij was de aanvoerder van het Oekraïens Opstandelingenleger dat streed tegen de nazi’s, het Rode Leger, Russische partizanen en het ondergrondse Poolse leger. Tijdens een korte periode werkte hij samen met de nazi’s tegen de Russen. Tot in de vroege jaren 1950 bleef hij strijden tegen de Poolse communisten en de Sovjet-Unie. In Oekraïne is hij controversieel, maar zijn aanhangers zien hem als een held. De Russische staatsmedia en de Europese Unie zien hem daarentegen als een nazi-collaborateur.
Bandera’s beweging wordt verantwoordelijk gesteld voor de massamoord op tienduizenden etnische Polen in Wolynië en Galicië in 1943 tot het einde van de oorlog. De Russische propaganda maakt hier gebruik van en zet de oorlog in Oekraïne steevast neer als voortzetting van de strijd tegen de nazi’s en hun handlangers.
Chip Nieland zegt
Bedankt voor dit wetenschappelijk verantwoorde artikel. Veel eye openers zoals het pact tussen Hitler en Stalin. Verplichte kost op middelbare school of maatschappijleer.(grapje verwijderd door moderator)