Immuun tegen nepnieuws

Sander van der Linden is hoogleraar Sociale Psychologie aan de Universiteit van Cambridge en een autoriteit op het gebied van nepnieuws. In zijn recente boek Immuun voor nepnieuws neemt hij ons mee in de psychologie achter het complotdenken.  Door inzicht te geven in deze technieken wil hij mensen helpen onderscheid te maken tussen betrouwbare en onbetrouwbare inhoud van online berichten. Dit artikel gaat in op twee belangrijke hoofdstukken van het boek.

In januari 2019 werd Buckey Wolfe uit Seattle ervan beschuldigd dat hij een zwaard had gestoken door het hoofd van zijn broer, die een van vorm veranderend reptiel zou zijn. Ook bleek Buckey Wolfe lid te zijn van de neofascistische Proud Boys en een fel QAnon-aanhanger.

De reptielen-complottheorie is misschien over de top, aldus Van der Linden in hoofdstuk 3 Het complottheorie-effect: The truth is out there. Echter, alle complottheorieën hebben met elkaar gemeen dat ze veronderstellen dat achter de schermen geheime en invloedrijke krachten een kwaadaardige agenda proberen uit te voeren. Gezond wantrouwen staat aan de basis van ieder wetenschappelijk project, maar daarom gaat het hier niet.

Kwade opzet

Van der Linden ziet drie belangrijke verschillen met wetenschappelijke theorieën. Het eerste punt is dat in het wereldbeeld van complotdenkers er ruimte is voor veel meer dat één complottheorie. Het geloof in de ene theorie dient als bewijs voor een andere. Het tweede punt is dat veel van deze complottheorieën cijfermatig volkomen onaannemelijk zijn vanwege het enorme aantal betrokkenen dat met elkaar moet samenwerken om de complottheorie geheim te houden. Punt drie is dat complottheorieën helemaal geen theorieën zijn. Immers, het begint met het uitgangspunt dat iets of iemand welbewust een akelig plan smeedt en uitvoert. Vervolgens is het aan de waarheidszoeker om het bewijs hiervoor boven tafel te krijgen. Het probleem is echter dat er onterecht vooraf vanuit wordt gegaan dat kwade opzet schuilgaat achter een toevallige samenloop van omstandigheden in de werkelijkheid. Daarbij worden ook opvattingen niet bijgesteld als gegevens twijfel doen rijzen over de complottheorie. Ze worden domweg gezien als een bewijs om het complot geheim te houden.

The Guardian laat in 2023 Brent Lee aan het woord. Hij ontsnapte uit de valstrik van complottheorieën: ‘Lee had het er helemaal mee gehad, toen Covid leidde tot de opkomst van complottheoretici. Hij merkte simpelweg op dat als er een wereldwijde beweging bezig was om zich door middel van de pandemie te vestigen, ze dit een opvallend slecht geleide en warrige manier aanpakten. ‘De regeringen werkten niet in de pas met elkaar. Er was geen goed-geoliede machine; het was een rommeltje. Niemand had de leiding.’

‘Schaapmensen’

Het is belangrijk om te beseffen dat complottheorieën op zijn minst drie psychologische basisbehoeften vervullen, die deze theorieën zéér besmettelijk maken. Ook hebben ze al na korte tijd effect op mensen. De theorieën geven ten eerste eenvoudige oorzakelijke verklaringen voor wat anders chaotische en willekeurige voorvallen lijken. Als klimaatverandering bijvoorbeeld een hoax is, dan is dat eenvoudiger dan je te moeten verdiepen in wetenschappelijke verklaringen over de invloed van klimaatverandering en de gevolgen ervan. Een complottheorie kan hierbij mensen het idee geven dat ze uniek zijn want ingewijd, de anderen zijn sheeple (‘schaapmensen’). De tweede functie is dat zo’n theorie mensen die last hebben van onzekerheid over het bestaan het gevoel (terug)geven van een zekere macht en controle in een wereld waarin chaos en onzekerheid almaar toenemen. Als derde bieden deze theorieën mensen met een gemarginaliseerde positie de mogelijkheid om zich aan te sluiten bij een gemeenschap met een gedeeld doel.

Complotdenken

Om handvatten te bieden waardoor het mogelijk is om in het dagelijks leven het complottheorie-effect te herkennen ontwikkelden Sander van der Linden en zijn collega-wetenschappers Stephan Lewandowsky, John Cook, Ullrich Ecker ‘de zeven kenmerken van complotdenken’. De oorspronkelijk Engelstalige afkorting ervan CONSPIRE, staat voor: ‘Con­tra­dictory, Overriding suspicion, Nefarious intent, Something must be wrong, Per­secuted victim, Immunity to evidence, and Re-interpreting ran­dom­ness.’ Vertaald is dit: complottheorieën zijn (intrinsiek) tegenstrijdig; vertonen een allesoverheersend wantrouwig vermoeden van een samenzwering; zien een kwaadaardige bedoeling; zien dat iets niet in de haak is; wijzen slachtoffers aan; zijn niet-ontvankelijk voor bewijs; en herinterpreteren toevallige gebeurtenissen, bladzijde 72.

Als voorbeeld noemt wetenschappelijk onderzoeker Van der Linden de beruchte virale complottheorievideo Plandemic: The hidden agenda behind covid-19. Deze verscheen op 4 mei 2020 op YouTube en werd na twee dagen offline gehaald, nadat miljoenen het hadden bekeken. Onderzoeken geven aan dat de video de vaccinatiebereidheid onder de bevolking ondermijnde. Zie ook het artikel: How the ‘Plandemic’ conspiracy theory took hold.

Manipuleren

In hoofdstuk 9 Bad News: de zes manipulatietechnieken neemt de auteur van het boek Immuun voor Nepnieuws het DEPICT-manipulatiemodel door dat staat voor: in Diskrediet brengen, op de Emotie spelen, Polariseren, Complottheorieën in omloop brengen en Trollen.

In diskrediet brengen

Makers van misinformatie krijgen vroeg of laat te maken met journalisten en factcheckers die hen ter verantwoording roepen. Door de bron van kritiek in diskrediet te brengen, leiden deze makers de aandacht af van de beschuldigingen. Inmiddels is de term ‘nepnieuws’ een gepolitiseerd retorisch middel geworden ‘waarmee je informatie in diskrediet kunt brengen en terzijde kunt schuiven die niet strookt met je waarden en attitudes of die je gewoon even niet goed uitkomt,’ bladzijde 225.

De auteur beschrijft een onderzoek over waar mensen aan dachten bij ‘nepnieuws’. Hieruit bleek dat de meeste associaties met de term gingen over de media (44%) en politiek (38%). Het werd interessanter toen onderscheid werd gemaakt aan de hand van politieke ideologie. Conservatieven (75%) denken bij ‘nepnieuws’ aan Cable News Network (CNN) en progressieven 3%. Progressieven denken (59%) aan Fox News, conservatieven slechts 4%.

Een andere bevinding is dat het overgrote deel van de conservatieven bij ‘nepnieuws’ associaties hebben met (meestal de mainstream) media, terwijl progressieven het associeerden met politiek (in het bijzonder Trump). Mensen die het eerst dachten aan de media, blijken ook significant minder vaak vertrouwen in de media te hebben.

Bewerken van emoties

De tweede manipulatietechniek die telkens opduikt is het gebruik van emoties. Uit analyses van anti-vaccinatiewebsites blijkt dat 76% à 88% een beroep doen op emoties. Uit onderzoek blijkt dat mensen in een emotionele toestand ontvankelijker zijn voor nepnieuws. Angst zaaien en het opwekken van morele verontwaardiging blijken zeer effectief te zijn. ‘De oorzaak hiervan is waarschijnlijk, zoals blijkt uit meerdere studies, dat moreel-emotioneel geladen woorden zoals ‘haat’, ‘straf’ en ‘kwaad’ onze visuele aandacht meer vangen dan neutrale woorden.’ Een bekend voorbeeld is de Pizzagate-complottheorie over kindersmokkel en -misbruik. Zie ook het artikel: De zaak ‘Pizzagate’ – of hoe nepnieuws en complottheorieën hun weg vinden naar een breed publiek.

Polarisatie tussen groepen

Emoties worden óók gebruikt om door polarisatie de kloof tussen mensen te vergroten en tegen elkaar op te zetten. De techniek van ‘valse versterking of uitvergroting’ wordt regelmatig gebruikt om maatschappelijke verdeeldheid zoveel mogelijk te overdrijven, bladzijde 228. Meestal wordt het doel van nepnieuws door groots opgezette misleiding campagnes uitgelegd om mensen te misleiden en te laten geloven in onwaarheden, maar het grotere doel is vaak politieke polarisatie om invloed uit te oefenen op belangrijke politieke beslissingen en op bijvoorbeeld verkiezingen.

Imitatie

Aanvankelijk werd deze techniek begrepen als ‘nepexpert’-techniek, aldus de auteur, maar imitatie is veel omvangrijker. In de eerste variant wordt een account of werkelijk bestaand persoon nagedaan. Het kan een expert zijn, een beroemdheid of een politicus. Een klassiek voorbeeld is de ‘wittejassenstrategie’ die ook de tabaksindustrie jarenlang inzette. Tijdens de coronacrisis dook er eveneens een massa valse medische experts op die nepmedicijnen aanraadden, van het gorgelen met citroensap tot het innemen van methanol, dat bij inname giftig is.

De tweede variant is lastiger dan de imitatie van personen. Hierbij wordt bijvoorbeeld een legitieme organisatie of bestaand nieuwsmedium nagemaakt. De auteur noemt als voorbeeld een ‘wetenschappelijk’ paper bij de ‘Global Warming Oregon Petition’. Hierbij werd het template misbruikt van de Proceedings of the National Academy of Science waardoor mensen zouden geloven dat de paper afkomstig was van de gerenommeerde Amerikaanse National Academy of Science (NAS). Na diverse onderzoeken nam de NAS-raad afstand van de petitie en zette de verwarring recht.

Complottheorieën

Omdat het onderwerp zeer actueel is, wijdde de auteur een volledig hoofdstuk aan de psychologie van deze theorieën, namelijk hoofdstuk 3. Een effectieve complottheorie gebruikt echte gebeurtenissen om twijfel te zaaien over de verklaringen van de gebruikelijke media of officiële verklaringen. De auteur noemt verschillende voorbeelden. ‘De Sandy Hook-complottheorie voert de schietpartij op een basisschool op als bewijs voor een valse-vlag-operatie die door de Amerikaanse overheid is georkestreerd om het Amerikaanse recht op vuurwapenbezit aan te pakken’, bladzijde 33.

Trolling

Trolling verwijst naar een lijn met aas die vaak vanaf de achterkant van een vissersboot door het water wordt gesleept, aldus Van der Linden. Ook bij online trolling wordt een lokmiddel gebruikt, zoals materiaal dat morele verontwaardiging of emoties opwekt. De bedoeling is misleiding of om een reactie van de lezer los te maken.

Onderzoeker Van der Linden en zijn collega’s leerden veel over trolling dankzij Ljoedmila Savtjoek, een voormalige professionele trol van het Russische Internet Research Agency (IRA), zij is nu internetactivist en mediajournalist. Zij werkte enkele maanden in een van de trollenfabrieken van de IRA, in Sint-Petersburg. Nadat ze het werk zo’n twee maanden had gedaan en anoniem berichten lekte naar de pers, kwam de IRA erachter en ontsloeg haar. ‘De IA-trollen kregen materiaal aangeleverd via een soort dienstschema waarin de nadruk werd gelegd op sociale en politieke onderwerpen. De strategie bestond eruit om op alle sociale mediaplatforms telkens weer te beginnen over de zwarte cultuur, LHBTIQ+-rechten en vuurwapenbezit. De IRA beheerde bijvoorbeeld YouTubekanalen met namen als ‘Politiestaat’, ‘Don’t shoot’ en ‘Black matters’’ bladzijde 236. Dag in dag uit blijven trollenfabrieken proberen chaos te creëren en de publieke opinie te manipuleren, waarschuwt Sander van der Linden.

Handreiking

Een praktische handreiking om trollen te herkennen staat in het artikel Trollen doen het vooral uit verveling: ‘Voor wie een trol wil leren herkennen zijn er zeven kenmerkende doodzonden van online trollen: 1: Off topic reageren. Opmerkingen maken die niets met het onderwerp te maken hebben. 2: Overdreven kritisch op grammatica- en taalfouten wijzen 3: Antipathie wekken door vervreemdende standpunten in te nemen of zogenaamd naïeve vragen te stellen 4: Anderen in gevaar brengen door gevaarlijke adviezen te geven of risicovol gedrag aan te moedigen 5: Shockeren door bijvoorbeeld volkomen ongevoelig te reageren op zeer gevoelige berichten of verhalen 6: Opzettelijk beledigen, bedreigen of aanvallen 7: Cross-posten: dezelfde provocerende, beledigende of off topic berichten op verschillende sites plaatsen.’

Conclusie

Hoogleraar Sander van der Linden vergelijkt nepnieuws en complottheorieën met virussen en maakt veelvuldig gebruikt van deze virusmetafoor. Omdat virussen zich muteren tot schadelijkere varianten gaf het lab van de auteur en zijn collega’s prioriteit aan het ontwikkelen van ‘psychologische breedspectrumvaccins die mensen niet alleen beschermen tegen een afzonderlijke variant, maar tegen een heel scala van zulke vaccins.’

De aanpassing van vaccins is gebaseerd op wetenschappelijke studie van de technieken waarmee misinformatie wordt verspreid en waaraan het boek veel aandacht besteed. De auteur veronderstelt dat de basiskenmerken van deze technieken hetzelfde zullen blijven. De psychologische inentingsmethode zal volgens hem in de toekomst dé manier zijn om mensen te helpen onderscheid te maken betrouwbare en onbetrouwbare inhoud van online berichten.

Het gaat hierbij niet simpelweg over ‘waar’ of ‘onwaar’, maar om te bepalen hoe betrouwbaar, nauwkeurig of manipulatief online content is. Volgens de auteur zijn de meeste berichten immers meestal niet helemaal waar of helemaal onwaar. ‘De meeste manipulatieve mediaberichten bouwen voort op een kern van waarheid en bevinden zich ergens in het midden’, bladzijde 310.

De verantwoordelijkheid voor het verkleinen van de mogelijkheid dat misinformatie tot diep in onze samenleving doordringt en schade aanricht, ligt niet alleen op het bordje van ons individueel. Het zijn eerst en vooral de socialemediabedrijven die de informatiestroom controleren. De auteur is van mening dat deze bedrijven doorgaans geen reden zien om een nauwkeurigere, op bewezen feiten gebaseerde en constructieve uitwisseling van informatie te bevorderen, want dit kost hun geld.