De Boeddha en het coronavirus

Omdat de Leer van de Boeddha praktisch, realistisch en tijdloos is, kan zij worden toegepast op alle essentiële dingen in het leven. Ook rondom het coronavirus vandaag de dag. Hierover hebben mensen diverse opvattingen en daar zal ik een boeddhistisch licht over laten schijnen in deze nieuwsbrief.

De goede vriend

De Boeddha was als een goede vriend die mensen zei waar het op stond. Een van de kenmerken van een goede vriend is, dat hij een helper is die nooit terughoudend zal zijn je de weg te wijzen naar ware bevrijding wanneer dit gewenst is. Zo zei hij tegen Ananda, zijn neef: ‘Ananda, ik ben verplicht een goede vriend (kalyana mitta) te zijn omdat wezens onderhevig zijn aan lijden.’

Een ander kenmerk van een goede vriend is, dat hij je verkeerde daden afkeurt en je goede daden goedkeurt. Dit doet hij omdat hij om je geeft en zich bekommert om jouw voorspoed en geluk. Hij was iemand die recht door zee was, een realist bij uitstek. Een verkeerde vriend daartegenover, keurt je verkeerde daden goed en je goede daden keurt hij af. Een verkeerde vriend is een mooiprater die niets om je geeft en alleen maar praat uit eigenbelang. Voor meer over hoe je goede en verkeerde vrienden kunt herkennen, zie D31, de Sigalovada Sutta.

Bewustzijn, gewaarzijn en helder begrip

Hoewel hij als een goede vriend kon en kan worden beschouwd, maakte hij zich in het geheel niet druk om mensen die er verkeerde opvattingen op nahielden. Het ligt niet in de boeddhistische geest om mensen te overtuigen van hun ongelijk of van het eigen gelijk. Een wijs mens redetwist niet om wie er wel of geen gelijk heeft. Een wijs mens weet en ziet omdat hij van helder begrip is, dat is genoeg. Hij weet namelijk hoe bewustzijn werkt. Hij weet dat bewustzijn (viññana) erg persoonlijk is. Met bewustzijn als dominante factor die als een innerlijke autoriteit acteert, zie je de dingen zoals je ze wil zien, niet zoals ze werkelijk zijn. Hij kent echter de functie van bewustzijn en dat is om helder objectief gewaar te zijn (vijañana), waardoor het object duidelijk gekend wordt voor wat het is. Dit duidelijk kennen is zonder dat het ‘ik’ tussenbeide komt. Op deze wijze komt hij tot een algeheel helder begrip (sampajano).

Ernstige blokkade

Om de weg naar bevrijding vrij te maken, benadrukte de Boeddha daarom dat het hechten aan meningen, opvattingen, verkeerde visie oftewel ditthi, de meest ernstige blokkade is voor juist begrip (samma ditthi), de eerste factor van het Edel Achtvoudige Pad. Het hechten aan meningen kan zeer intens zijn omdat het geconditioneerd is door begeerte (tanha) en onwetendheid (avijja). Deze twee onheilzame mentale factoren gaan altijd hand in hand omdat ze elkaar ondersteunen of ‘levendig’ houden. Weten wat conditionering is, is van cruciaal belang omdat het bepalend is of we ‘worden’ of ‘zijn’. Het is een kernzaak binnen de Leer van de Boeddha. Ik kom er zo meteen op terug.

Verkeerde visie, schadelijke opvattingen, valt allemaal onder ditthi. In extreme gevallen kan het mensen aanzetten tot de meest slechte daden waar een weldenkend mens niet goed met z’n verstand bij kan. Het hechten aan opvattingen heeft invloed op het gedrag van mensen, en gedrag heeft gevolgen die wezens tot de diepste diepten van ellende kunnen voeren. Dit is een reden waarom de Boeddha zei: ‘Ananda, ik ben verplicht een goede vriend (kalyana mitta) te zijn omdat wezens onderhevig zijn aan lijden.’

De Boeddha is niet meer en ik kan dus niet fysiek bij hem zijn. Maar met zijn Dhamma diep gevestigd in mijn geest, is hij altijd dichtbij. Want ooit zei hij: ‘Wie de Dhamma ziet, ziet mij.’ Daarom ben ik eveneens verplicht een goede vriend te zijn omdat wezens onderhevig zijn aan lijden.

Het mededogen van de Prachtige Mens

Ik benadruk, dat ik er altijd voor iedereen zal zijn, wat je gedachte over het coronavirus ook is. Nooit zal ik iemand uitsluiten hem of haar de Dhamma te onderwijzen indien dat is gewenst. Hiermee volg ik slechts het voorbeeld van onze Leraar. Want hij heeft nooit iemand uitgesloten van zijn Leer. Hij onderwees zowel de ongeletterden als de hoog begaafden, de verdorvenen en de deugdzamen. Zelfs moordenaars zoals Angulimala wees hij het Pad naar bevrijding van lijden (dukkha). Voor wat dat betreft was iedereen voor hem gelijk. Zijn Leer is er voor iedereen. Tot in zijn laatste uur was hij bereidt zijn Leer te onderwijzen, ongeacht wie er voor hem stond. Want deze Prachtige Mens (Acchariya Manussa) was constant vol mededogen (karuna) vanwege de lijdende massa. Mededogen ontstaat wanneer het beseft er is dat alle wezens onderhevig zijn aan lijden (dukkha).

Hoewel iedereen voor de Boeddha gelijk was, wil dit niet zeggen dat hij geen verschil zag in de mentale gesteldheid van personen. Hij zag wel degelijk onheilzame zaken, dingen die niet in orde zijn. En dat verwierp hij, keurde dat af (zoals een goede vriend dat doet). Zo is het hechten aan meningen (ditthi) een enorm obstakel voor de ontwikkeling van waar inzicht hetgeen nodig is voor verlichting. Door de gehele Leer heen en in vele toespraken heeft de Boeddha dit sterk benadrukt (en al vanaf zijn eerste toespraak, S56-011, de Dhamma Cakka Ppavattana Sutta).

Er zijn een aantal belangrijke aspecten die spelen en ik zal proberen het op een eenvoudige wijze uit te leggen zonder al teveel in technische details te treden. Het echte begrijpen is echter ook een kwestie van studie en op de juiste wijze de meditatie beoefenen waardoor dat helder begrip (sampajano) ontstaat.

Conditionering

Wanneer we vastgrijpen in ons waarnemen, gewoonte- en gedachtepatronen in stand houden etc., raken we ‘geconditioneerd’. Zo kan iemand kan op internet een verhaal vertellen dat onze interesse wekt, bijvoorbeeld dat de overheid, het nieuws etc. niet te vertrouwen zijn. Hoe meer interesse we in het object hebben, hoe krachtiger de conditionering zal zijn. Wanneer we meer over dat onderwerp hebben gehoord of gelezen — of het nu waar of niet waar is — kan het snel aan kracht winnen omdat we er zo in geïnteresseerd zijn en omdat onze zintuigen dan die dingen ontmoeten waarnaar ze verlangen (kamacchanda).

Essentie van de Leer: waar er een vastgrijpen/hechten is, daar is sprake van conditionering. Conditionering betekent dat afhankelijk van iets, iets anders ontstaat. Er is altijd een voorwaarde (paccaya) nodig waardoor iets kan bestaan. Zonder dit kan dat niet bestaan. De afhankelijkheid van iets, stuwt een ontwikkeling van dingen een negatieve kant op waardoor lijden toeneemt.

Stel dat iemand z’n middelvinger naar je opsteekt en je grijpt dat gebaar in je waarnemen vast, dan is de kans groot dat je ego gekrenkt wordt en kan er haat, rusteloosheid en/of andere nadelige mentale toestanden in je geest ontstaan. In dit geval is de middelvinger het ‘conditionerende ding’ (de voorwaarde) en de haat etc. het ‘geconditioneerde ding’. Dingen ontstaan doordat we er voeding aan geven en dat is vanwege begeerte (‘het mentaal kleven aan een object’). Dit voeding geven, dit laten groeien, noemen we de voorwaartse richting van lijden (anuloma). Dit is richting het geconditioneerde (sankhata).

Maar als we zeer aandachtig zijn wanneer iemand z’n middelvinger opsteekt zullen we niks vastgrijpen. Dan kan er geen haat etc. ontstaan omdat dan geen voeding wordt gegeven aan het ‘conditionerende ding’. Dit is de achterwaartse richting (patiloma) waarin lijden afneemt. Dit is wat ik noem: ‘handelen zonder te vergaren’, dan stapelen dingen zich niet op. Dit is richting het ongeconditioneerde (asankhata oftewel Nibbana).

Op precies dezelfde manier gaat het ook met de verhalen op internet die we vernemen. Weet dat bewustzijn een ‘vergaarbak’ is. Het stapelt dingen op. Want bewustzijn blijft heel vaak en aan vele objecten ‘kleven’. Aan dingen die we horen, denken, zien, proeven, voelen, denken etc. Dan is het ook nog verbonden met het verleden, heden en toekomst waardoor het een mix van complexe zaken wordt. Elke waarneming, elke ervaring, kan geconditioneerd zijn hetgeen je visie vertroebelt. Wanneer geen systematische alertheid (yoniso manasikara) wordt toegepast, ontstaan er verdraaiingen (vipallasa) en verkeerde visies (ditthi) en is er sprake van illusie (maya) en andere mentale bezoedelingen (zie de hoofdbezoedelingen asava).

Door vast te houden kan de geest niet intelligent zijn

Het hechten aan meningen (ditthi) is een blokkade voor inzicht-wijsheid (vipassana pañña). De Boeddha leert dat we zelfs niet moeten hechten aan zijn Leer, de Dhamma. De reden is heel eenvoudig: wanner je hecht aan kennis, kun je je kennis niet verbreden en uitdiepen. Want waar het oude is, daar kan het nieuwe niet zijn. Wetenschappers en hoog opgeleide mensen hebben snel de neiging te hechten aan wat ze hebben geleerd. Maar bewustzijn moet stromen, want alleen zo kan het zich vernieuwen en zich openstellen voor wat er in het hier en nu is en gebeurt. Wanneer de geest vasthoudt aan wat hij weet, kan hij niet echt intelligent zijn. Vanwege het hardnekkig hechten aan ideeën en meningen kan hij geen enkele vordering maken op het boeddhistische Pad, tenzij er een besluit is genomen om: 1. vertrouwen te stellen in een goed leraar, 2. goede adviezen te accepteren en 3. op de juiste wijze met vastberadenheid te oefenen. Zo niet, dan kun je volledig verloren raken door het bos van ideeën en wegzinken in het moeras van ellende.

De waarschuwing en verwerping

Opvattingen, meningen, zijn bezoedelingen van de geest. Het heeft een invloed die iemand tot een bepaald gedrag aanzet. Iemand die bijvoorbeeld anti-vaccinatie is, kan de neiging (of drang) hebben mensen over te halen zich niet te laten vaccineren om welke redenen dan ook. Dit soort opvattingen zijn uitermate schadelijk voor de persoon zelf en voor anderen alsook de mensen in het bedrijfsleven die wellicht hun bedrijf de afgrond in zien glijden. Zie wat de Boeddha zegt over schadelijke opvattingen onder kamma patha.

Het is geen boeddhistische houding om jezelf niet te laten vaccineren (op hoge uitzonderingsgevallen na) en anderen in gevaar te brengen. Vijftig procent op de covid-19 afdeling en 70% op de intensive care wordt momenteel bezet door ongevaccineerden. De mensen in de zorg werken zich uit de naad. De planbare zorg wordt afgeschaald; mensen die belangrijke zorg nodig hebben zoals kankeroperaties, moeten plaatsmaken voor mensen die vrijwillig hebben gekozen om zich niet te laten vaccineren en dit probleem dus in de hand werken. Hierdoor zullen dus mensen sterven omdat anderen zogenaamd ‘vrij willen zijn’. Maar deze mensen zijn helemaal niet vrij; zij onderwerpen zich aan hun eigen innerlijke autoriteit en daarom niet vrij kunnen zijn. Aan de mensen die voor hèn moeten sterven, wordt niets gevraagd, zij hebben geen enkele keus. Zelfzucht en geen mededogen hebben voor anderen is verwerpelijk en dus niet bepaald een boeddhistische houding.

De Boeddha was er voor iedereen en iedereen was gelijk voor hem. Maar hij zou zeker datgene wat er nu in Nederland gebeurt, met kracht verwerpen omdat hij altijd opkwam voor diegene die onrechtvaardig behandeld wordt. Want zo was de Prachtige Mens (Acchariya Manussa).

Niet ‘worden’ maar ‘zijn’

Conditionering is het proces van worden (bhava), het steeds maar weer betrokken raken in de wereld, het erin verstrikt raken. Daarom impliceert het ook het doorgaan in de eeuwig durende rondzwerving van geboorte en dood (samsara) vanwege begeerte (tanha) en onwetendheid (avijja). Lijden.

Goed onthouden: waar je op reageert, daar raak je in betrokken. Maar zo kun je niet vrij zijn. Hoe kun je een echte vrijdenker zijn als je jezelf laat conditioneren, als je vastgrijpt, dan weer hier, dan weer daar? Veel mensen schoppen tegen de regering aan alsof dat de autoriteit is, maar de ware autoriteit zit van binnen. In de boeddhistische meditatie zoals vipassana, is het essentieel om de innerlijke autoriteit te ontdekken en zijn listen te doorzien. Naarmate we die gaan ontwaren, zullen we steeds minder ‘worden’ en kunnen we steeds beter ‘zijn’.

Dit is waarom de Boeddha ons de wet van het afhankelijk ontstaan heeft geleerd (paticcasamuppada). De essentie van zijn Leer.

Bron Peter van Loosbroek, Sleutel tot inzicht.