De Amerikaanse psychiater Daniel Siegel ontwierp het begrip mindsight: bewustzijn van je eigen binnenwereld en die van anderen. Zonder mindsight zijn we volgens hem gedoemd tot chaos of verstarring. Met mindsight kun je alle delen van jezelf verbinden tot een betekenisvol verhaal.

Tekst Lisette Thooft.

Hij is dol op hersenonderzoek en strooit met termen als amygdala, prefrontale cortex en nucleus basalis. De boodschap van psychiater en bestsellerauteur Daniel Siegel is: begrijp je brein, besef wat zich afspeelt in je geest, en zie die processen ook in anderen. Dat noemt hij mindsight, een term die hij ontwierp toen hij als net afgestudeerde psychiater ontdekte hoe weinig voeling de meeste artsen hadden met de binnenwereld van hun patiënten. Ook in zijn opvoedkundige adviezen draait alles om mindsight. Ouders moeten niet reageren op het gedrag van hun kinderen en pubers, maar inzicht verwerven in hun geest. Dan blijkt de adolescentie geen lastige periode vol hormonale onrust, maar een belangrijke fase waarin kinderen hun menselijke essentie ontwikkelen.

Waarom noemt u het brein vooral een sociaal orgaan?

“Het brein is ontwikkeld om onze binnenwereld met de buitenwereld te verbinden. En een van de belangrijkste elementen van de buitenwereld is relaties met andere mensen. Het brein is dan ook op een prachtige manier gestructureerd om signalen op te vangen die mensen uitzenden over hun gemoedstoestand. Ik zend subtiele of minder subtiele signalen uit en jouw brein pikt die op. Zo krijg jij een landkaart van mijn innerlijk leven, in je eigen geest. Daardoor voel je je met mij verbonden. Wij zijn geen hagedissen die gedachteloos over elkaar heen kruipen op een warme steen… Die landkaart noem ik mindsight.”

Hoe zou u mindsight precies omschrijven?

“Mindsight bestaat uit inzicht, empathie en integratie. Het inzichtdeel betreft je eigen geest: je gedachten, gevoelens, dromen, verlangens, herinneringen. Inzicht in de geest van anderen is empathie. Mindsight gebruik ik alleen in positieve zin. Als je je inzicht in de anders geest gebruikt om die persoon te manipuleren, noem je dat geen empathie. Daarom voeg ik er als derde aspect bij: integratie, het besef dat we altijd delen vormen van een samenhangend geheel, dat je nooit los staat van de ander. Dat houdt in: respect hebben voor alle verschillen, terwijl je toch verbinding zoekt.”

Wat gebeurt er als je niet genoeg mindsight hebt?

Daniel Siegel

“Dan blijf je een passieve deelnemer aan het leven en word je niet de auteur van je eigen scenario. Want dan gaan je emoties met je op de loop, je zit gevangen in herinneringen, je gedachten kunnen in een kringetje ronddraaien… Chaos dreigt, of verstarring. Tussen chaos en verstarring ligt de weg van de integratie: beseffen wat er in jezelf én in de ander omgaat, en dat allebei respecteren. Chaos en verstarring zijn als twee oevers van een stroom en de kunst is midden op de stroom te blijven varen. Daarom zijn inzicht en empathie ook niet voldoende. Je zou kunnen zeggen: oké, ik ken mezelf, en oké, ik ken jou, nou èn? Maar integratie, verbindingen leggen – tussen je eigen gevoelens en je gedachten, tussen jezelf en de ander – leidt naar harmonie. De prefrontale cortex is het deel van de hersens waarmee we mindmaps kunnen maken, landkaarten van de geest. We kunnen een ‘ik-landkaart’ maken, een ‘jij-landkaart’ en ook een ‘wij-landkaart’. Zonder zo’n ‘jij-landkaart’ zie je alleen het gedrag van de ander en heb je geen besef van wat er in die ander omgaat. Iemand reageert bijvoorbeeld boos, maar is in feite bang. Als je dat kunt zien, kun je er met empathie en mildheid op reageren en blijft de verbinding bestaan.”

Is mindsight hetzelfde als mindfulness?

“Ze worden wel als synoniem gezien, maar mindfulness gaat over aanwezig zijn in het heden. Mindsight is groter, want dat omvat ook het verleden en de toekomst: je weet hoe je was, wat er met je gebeurd is en hebt er een samenhangend verhaal over. En dat weet je ook van de ander.”

Hoe komt het dat sommige mensen meer mindsight hebben dan anderen?

“Mindsight ontwikkel je als kind in het dagelijks leven, met name door de communicatie met ouders en verzorgers. Als je ouders een goed beeld hebben van wat er in jou omgaat, spiegelen ze dat naar jou terug en leer jij jezelf ook begrijpen. Als ouders niet op je emoties ingaan, afstandelijk zijn of verwarrend reageren, zul je minder goed in staat zijn om mindsight te ontwikkelen. Maar het goede nieuws is dat het nooit te laat is. Zo had ik een cliënt die ik in mijn boek Mindsight Stuart noem. Ik kreeg hem in behandeling toen hij negentig was. In zijn jeugd had hij extreem weinig emotionele ondersteuning gekregen en hij was een gesloten, afstandelijke man. Nadat hij geleerd had op zijn eigen gedachten en gevoelens te letten, is hij in minder dan een jaar tijd gigantisch veranderd. Hij werd veel opener, gevoeliger en empathischer. Zijn vrouw was er dolblij mee. Ik heb hier nog de gedichten liggen die hij me stuurde. Bijzonder ontroerend.”

Hoe kan het brein op die leeftijd nog zo veranderen?

“De enige verklaring ervoor is neuroplasticiteit: de hersens staan altijd open voor verandering, tot je dood. Tenzij je heel ziek bent.”

Wat is uw top-drie van kwaliteiten voor opvoeders?

“Aanwezig zijn in de diepste zin van het woord: nieuwsgierig, open, accepterend en liefhebbend, staat op nummer één. Open voor wat zich aandient, wat zich ontvouwt in het kind, ook in de puberteit en adolescentie. Nummer twee is communicatie: houd altijd de lijn open. Als er een breuk komt in die communicatie, repareer hem dan. Ten derde: als ouder hoor je je bewust te zijn van alles wat jij meebrengt in de relatie, je verwachtingen en bedoelingen die het lastiger maken om het kind te zien zoals het is. Laat je verwachtingen en oordelen los en probeer je kind te zien zoals het is.”

U noemt de adolescentie de periode waarin we onze essentie ontwikkelen – volgens u: emotionele intensiteit, sociale verbinding, vernieuwing en creatief onderzoek. Als dat klopt, zouden we eigenlijk nooit volwassen moeten worden?

“Precies, dat zeg ik! Die vier kwaliteiten moeten we altijd vasthouden. Dus in dat opzicht moeten we adolescenten blijven.”

In uw boeken legt u veel nadruk op het lichaam als onderdeel van de geest. Die visie kom je niet veel tegen in de wetenschap.

“De meeste wetenschappers zien de geest als iets dat zich beperkt tot het hoofd. Maar volgens mij strekt de geest zich uit tot voorbij het hoofd naar het hele lichaam, en tot voorbij het lichaam naar relaties met anderen. Ik denk dat het wetenschappelijk klopt, maar er is geen consensus over in de wetenschap. Mijn volgende boek gaat daarover: waarom denken zoveel wetenschappers dat de geest alleen in het hoofd zit? In mijn meest recente boek Brainstorm heb ik de wetenschappelijke ideeën zo uitgelegd voor adolescenten en hun opvoeders dat ze die kunnen gebruiken om inzicht, empathie en integratie te bevorderen. Het boek staat vol oefeningen om die capaciteiten te trainen. Integratie is namelijk de basis van gezondheid en geluk. En ook van innovatie.”

Wat is de belangrijkste oefening die u aanraadt?

“Time-in: elke dag zo’n drie minuten de tijd nemen om naar binnen te keren. Je adem volgen, je realiseren wat je voelt, wat je denkt. Beseffen hoe dankbaar je bent dat je leeft, dat je kunt zien, horen, ruiken, proeven en voelen, dat je een denkwereld hebt en een relationeel leven… Als je dat elke dag allemaal snel even naloopt, dan verandert je leven, blijkt in de praktijk. Je wordt gelukkiger en succesvoller, omdat je beter contact hebt met alles wat je in je hebt. Ook dat is integratie. Het kan zoiets vanzelfsprekends worden als je tanden poetsen. Een soort mentale hygiëne.”

Als je openstaat voor alles wat je voelt, heb je toch ook meer onaangename gevoelens?

“Opmerkelijk genoeg word je daar toch gelukkiger van. Dat wordt onderzocht met piepers die mensen bij zich dragen. Op willekeurige momenten worden de proefpersonen opgepiept en gevraagd of ze zich bewust waren van wat ze op dat moment aan het doen waren. Hoe meer mensen zeiden dat ze aan het wegdromen waren of dat hun gedachten elders waren – zelfs al mijmerden ze over fijne dingen, hun volgende vakantie of iets leuks in het verleden – hoe ongelukkiger ze bleken te zijn. Mensen die aanwezig zijn, zelfs voor het lijden dat bij het leven hoort, blijken gelukkiger te zijn. Waarschijnlijk verschaft het je veerkracht. Aanwezig zijn levert een soort geestelijke reserve op, en geestelijke stabiliteit, waardoor je beter gedijt in het leven, ook temidden van uitdagingen.”

Hoe kan hersenonderzoek ons helpen onze relaties te verbeteren?

“De geest is een energie- en informatiestroom, en die stroom kun je beïnvloeden. De nucleus basalis, bijvoorbeeld, een groepje neuronen vóór in het brein, kun je stimuleren door gerichte aandacht aan dingen te geven. Daardoor gaat hij acetylcholine afscheiden, wat weer andere hersencellen stimuleert en zenuwverbindingen versterkt, met als gevolg dat je helderder gaat denken en je geheugen beter werkt. Dus het advies is: doe niet aan multitasken. Richt je aandacht exclusief op wat je op dat moment aan het doen bent, of het nu een gesprek met je partner is, of je kinderen opvoeden, of een interview geven.”

Het schijnt zelfs nuttig te zijn om je aandacht te richten op je eigen hartslag?

“Er is interessant onderzoek, Heartrate variability coherence, waaruit blijkt dat gerichte aandacht op het hart, om redenen die we nog niet kennen, de samenwerking bevordert tussen de parasympathische en de sympathische tak van het autonome zenuwstelsel. Betere samenwerking betekent beter functioneren. Dus gewoon zitten en je hart voelen kloppen is gezond voor je. Interessant, want je hart klopt toch wel. Hetzelfde geldt voor de ademhaling: gerichte aandacht daarop blijkt ook gezond te zijn.”

U hamert steeds op integratie. Waarom is dat zo belangrijk?

“Alle psychiatrische aandoeningen blijken te bestaan uit beschadigde integratie van de hersens: schizofrenie, bipolaire disorder, autisme, maar ook aandoeningen veroorzaakt door trauma’s zoals mishandeling of verwaarlozing.”

Betekent dat ook dat alle aandoeningen behandeld kunnen worden met mindsight?

“Dat zou ik als wetenschapper nooit beweren, maar het pleit wel voor het ontwikkelen van creatieve nieuwe strategieën om integratie te bevorderen. Aan de Universiteit van Californië in Los Angeles zijn ze nu bezig met een dubbelblind gecontroleerd onderzoek naar mindfulness-meditatie bij mensen met manische depressie. Mindfulness is een onderdeel van mindsight – het kijken naar je eigen geest.”

U zegt ook dat verhalen die wij onszelf vertellen over ons leven heel belangrijk zijn voor ons welzijn. Zelfs de band met onze kinderen hangt ervan af.

“Dat blijkt uit onderzoek. Hechtingswetenschap wijst uit dat de beste voorspeller van een veilige hechtingsrelatie niet is of de ouders zelf een veilige jeugd hadden, maar of ze een coherent verhaal hebben gemaakt van hun leven tot dan toe. Een verhaal dat betekenis geeft aan hun leven. Als een van je ouders bijvoorbeeld hardvochtige ouders had, en niet in staat was een betekenisvol verhaal te maken van wat er allemaal gebeurd was, kan hij makkelijk zelf een hardvochtige ouder worden. Maar dan hoef jij nog geen hardvochtige ouder te worden, als je in staat bent om een samenhangend verhaal te maken van je jeugd, met begrip voor je ouders, aandacht voor de positieve en de negatieve kanten en reflectie op je eigen ontwikkeling. Dan kunnen jouw kinderen wel veilig gehecht zijn aan jou. Dat is opmerkelijk. Als mensen geen helder beeld hebben van hun eigen jeugd, of ze praten erover alsof ze er nog in zitten, dan is hun verleden niet afgerond. En dan zijn ze niet helemaal aanwezig, nu, in de relatie met hun kinderen. Het gaat allemaal om aanwezigheid, presentie.”

Daniel Siegel studeerde medicijnen aan Harvard en is nu hoogleraar psychiatrie aan de UCLA. Hij is mede-oprichter van het Mindful Awareness Research Center en oprichter/directeur van het Mindsight Institute. Hij geeft lezingen over de hele wereld, en schreef een groot aantal boeken over mindsight en opvoeding. In het Nederlands vertaald zijn Mindsight (Spectrum, 2010), De mindful therapeut (Nieuwezijds BV, 2011) en Het hele brein, het hele kind (Scriptum, 2013). Hij is getrouwd en heeft twee jongvolwassen kinderen; hij woont in Los Angeles.

Lisette Thooft is journalist, auteur en coach. Voor meer informatie klik hier