Taigu – Zwaarmoedige prognoses voor het nieuwe jaar

Hoe vieren boeddhisten de start van een nieuw jaar? Eten ze oliebollen en vallen ze elkaar op het moment suprême enigszins beneveld door de alcoholconsumptie blij zoenend om de hals onder het prevelen van de beste wensen, vrede en alle goeds? Het is mogelijk, maar er is een alternatief. Bij je adem blijven, bij je adem blijven, bij je adem blijven. Er gebeurt namelijk helemaal niets bijzonders. Het ene moment verglijdt in het andere. Heden, verleden en toekomst blijven in het moment samengebald, ook al vergt het een spirituele krachttoer om dit in het licht van ons intuïtieve leven in de verdeeldheid aldus te ervaren.

In het algemeen is dit een tijd voor terugblikken op het voorbije jaar en hoopvol vooruitzien naar het nieuwe jaar. Voordat we ons verliezen in de roes van het feestgedruis, wil ik echter twee zwaarmoedige prognoses voor 2023 delen met de lezers van het Boeddhistisch Dagblad.

In de eerste plaats voorspel ik dat door overwegend geestelijk onvermogen in eigen kring ook in 2023 er weinig vooruitgang zal worden geboekt met het meer westers maken van het westerse boeddhisme in het Nederlandse taalgebied. Boeddhisme zal bij ons net zo voorspelbaar en net zo oersaai blijven als het in het huidige jaar was. Er worden sutrateksten aan elkaar voorgedragen en halve waarheden opgediend in zinnen die de kwalificatie behoorlijk redeneren niet verdienen. Voor ons boeddhisme móet de wijsheid uit het Oosten komen, omdat het Westen besmet is door christendom, dualisme, uitbuiting, onderdrukking, decadentie, nihilisme en wat dies meer zij.

Het moet gezegd worden, er zijn enkele leraren die niet delen in dit anti-westerse onbenul, maar juist naar verbinding zoeken, omdat zij zich terdege verdiept hebben in het denken van onze filosofen en letterkundigen sinds pakweg het midden van de negentiende eeuw. Edel Maex (leven in de maalstroom!), de Antwerpse zenleraar, vind ik van deze kleine groep de meest oorspronkelijke en de meest nuchtere, misschien omdat hij is opgeleid in de geneeskunde en zich heeft gespecialiseerd in de psychiatrie.

Alle westerse psychologie is op de een of andere manier mede schatplichtig aan de breuk die de Duitse filosoof Edmund Husserl (1859-1938) in zijn Cartesiaanse Meditaties (oorspronkelijk Franstalig) forceerde met het subject-object-denken door de focus te verleggen naar de beleefde ervaring van de werkelijkheid. Eén van Husserls leerlingen was Emmanuel Levinas (1906-1995), de Franse filosoof van Litouws-joodse afkomst. Levinas brengt ons tot op de grens met de mystiek en is als denker een goede bekende van de zelfverklaarde ‘mystagoog’ Nico Tydeman, mijn leraar. Hoewel ik als student op de universiteit al heb afgerekend met de mystiek ten gunste van het pragmatisme, en mijn leraar op dit punt dus niet of niet geheel kan volgen, is ook hij bij uitstek uit op de verbinding met westers denken. Behalve erover schrijven, geeft hij er een deel van het jaar ook les over in zijn studieklas. Verder kan emeritus-hoogleraar in de Slavische talen Ton Lathouwers in dit lijstje niet ontbreken, evenals zijn leerling André van der Braak, die zelf als filosoof is gepromoveerd op een dissertatie over Friedrich Nietzsche.

De meeste leden van dit groepje zijn op leeftijd. Dit betekent niet dat zij niet meer tot denken in staat zijn, maar roept wel de vraag op naar de continuïteit. Het recente pleidooi in deze krant van zenleraar (en sanghagenoot) Dick Verstegen voor meer onderlinge liefde, tot behoud van boeddhisme en democratie, steekt een beetje bleekjes af bij de kwaliteit van de productie van het eerder genoemde groepje leraren. Vele stemmen in het publieke domein waarschuwen voor maatschappelijke verruwing en roepen op tot beter luisteren naar elkaar. Op zichzelf vind ik het lovenswaardig dat Dick zich in deze discussie roert, omdat hij zich hier feitelijk een geëngageerde boeddhist toont. Maar wat helaas ontbreekt in zijn bijdrage, is een onderbouwing waarin de verbinding met westers denken wordt gelegd, bijvoorbeeld met dat van Levinas (in de persoonlijke ervaring van de ander een glimp opvangen van de totaliteit) of dat van de Duitse filosoof Jūrgen Habermas (bewustwording van het waarachtige in een rationeel publiek discours).

Liefde is gevoelsmatig en belangrijk. Maar te veel van ons boeddhisme toont zich behalve anti-westers ook anti-rationeel, alsof denken en analyseren alleen maar misleidend is, bijkans onbehoorlijk voor een beoefenaar. In de verheerlijking van wat nodig wordt geacht voor spirituele realisatie verstopt ons boeddhisme zich onder een deken van wollige wazigheid, die zich uiteindelijk tegen zichzelf keert en de beweging veroordeelt tot verdere marginalisering van wat op zichzelf al een marginaal verschijnsel is.

En dan mijn tweede zwaarmoedige prognose voor 2023. Veel weldenkende mensen maken zich zorgen over een oorlog op Europees grondgebied. Andere mensen denken er liever niet over na, mede omdat de oorlog een van de vele grote uitdagingen van onze wereld is en zij de enormiteit van alles eenvoudigweg niet kunnen bevatten. En neem ze het eens kwalijk. Landelijke kranten en zendgemachtigden doen plichtmatig verslag van de aangerichte verschrikkingen, maar slechts zeer weinigen denken na over strategie en eindspel. Het is makkelijker te geloven in de hardnekkige onbuigzaamheid van een Europees broedervolk onder leiding van een heroïsche president.

Ik voorspel echter dat het in 2023 niet beter zal gaan met de oorlog in Oekraïne. In een klassieke Russische militaire beweging zal het Kremlin, met al zijn tactische falen, meer mensen als kanonenvlees het slagveld opsturen. Rusland heeft de overmacht en het uithoudingsvermogen. Het is bovendien heer en meester in de Zwarte Zee. Het gijzelt daarmee de Oekraïense export en het zal het energiewapen tegen Europa blijven inzetten. In onze tot dusver relatief zachte winter voelen wij de gevolgen nog niet aan den lijve (behalve in onze portemonnee), maar de vraag is of wij in staat zullen zijn de gasopslag voor de winter van 2023 op 2024 op een voldoende niveau te brengen de koude wel een reëel probleem te laten worden.

Ondertussen is er geen enkele aanwijzing dat de Europese lidstaten van de NAVO bereid of in staat zijn zo nodig hoogwaardiger wapensystemen te leveren aan Oekraïne of in het uiterste geval militair te interveniëren in de oorlog. Integendeel, er wordt geaarzeld en getreuzeld, slecht gecoördineerd en te vaak gehandeld naar binnenlands belang. De hulp aan Oekraïne en de verdediging van het Europese NAVO-gebied leunen in belangrijke mate op de Amerikaanse bondgenoot.

Winnen is voor Rusland niet noodzakelijk het verslaan van de Oekraïense defensie. Het kan genoeg zijn de bestaande situatie te handhaven, Oekraïne verdeeld en afhankelijk te houden, en dusdoende van het land een ‘failed state’ te maken. Voor Oekraïne betekent winnen de Russen geheel het land uit te jagen, ook uit de in 2014 geannexeerde Krim. Maar er is gerede twijfel of de NAVO daarin wil meegaan.

Dit verhoogt de kans op een eindspel waarin de internationale gemeenschap onderhandelingen start over de termen van een wapenstilstand, waarbij Rusland zijn zeggenschap in Oekraïne behoudt. Rusland kan dan China compenseren voor verloren gegane investeringen in Oekraïne door het te betrekken bij de wederopbouw in veroverd gebied. Het gevolg is een verzwakte veiligheid van Europa tegenover Rusland en China en daarmee een verzwakte positie van de Verenigde Staten in de geopolitieke strijd over de spelregels van de wereldorde.

Misschien dat boeddhistische lezers de schouders ophalen bij de gedachte over een dergelijke uitkomst in 2023 of latere jaren. Wij zijn toch van de liefde en de vrede? Maar ik gruw van deze gedachte, met iedere vezel in mijn zieke lijf. Onze westerse waardengemeenschap en ons leven in een democratische rechtsorde zijn de moeite van het verdedigen meer dan waard. Het pacifisme en het passivisme die breeduit huizen in de onderbuik van het Europese boeddhisme, mogen geen obstakel vormen voor de verdediging van deze waardengemeenschap of een excuus om te berusten in ‘appeasement’ van andermans agressie en wreedheid. Vrede moet gerealiseerd worden in deze wereld; de zucht naar persoonlijke spirituele realisatie is daaraan ondergeschikt, zeker in Mahayana.

Denk alsjeblieft aan deze prognoses wanneer je elkaar bij aanvang van het nieuwe jaar vrede en alle goeds toewenst. De situatie in de wereld is minder rooskleurig dan je het in dat blije moment misschien voorstelt.