Tweespraak – Boeddhisten zeggen wel dat we een “crazy monkey-mind” hebben.

Vandaag deel vijf in de serie Tweespraak. De auteurs -psychotherapeut Rob van Boven en psycholoog Luuk Mur, praten over verschillen en overeenkomsten tussen psychotherapie en Dzogchen. De lezer wordt van harte uitgenodigd om mee te praten.

Luuk: Boeddhisten zeggen wel dat we een “crazy monkey-mind” hebben. Daarmee maken ze duidelijk dat ons denken altijd aan het kletsen is, dat we geen controle hebben over onze gedachtenstroom. Het is alsof er een aap op de aan-en uitknop zit te drukken. Dit aap-denken is niet zo onschuldig als het lijkt, omdat alles wat je doet met denken begint. We luisteren naar het denken en we geloven er in. Als we ons denken bestuderen, bijvoorbeeld wanneer we mediteren, dan kan je opmerken dat we ons onbevredigd voelen, dat we het idee hebben dat we een looser zijn of dat we ons niet verbonden voelen met anderen. We ervaren spanning en pijn. Ons denken gaat doorlopend door en maakt ons soms wanhopig. Als we wakker worden begint het en als we naar bed gaan is het nog bezig. En onze pogingen om niet te denken, verergeren de kwaal.

Sommige mensen praten er hardop bij, ze zijn kennelijk niet goed in staat om de interne gesprekken die we allemaal hebben goed verborgen te houden. Mensen die hardop hun interne gedachten uiten, terwijl ze bijvoorbeeld aan het fietsen zijn of denken dat ze alleen en ongezien zijn, vinden we meestal vreemd, als we ze al niet gestoord noemen. Maar in feite doen ze wat we allemaal doen, alleen hardop.

Allerlei gebeurtenissen passeren in onze gedachten de revue. Het lijkt wel alsof er doorlopend een soort interne beveiligingsdienst bezig is die controleert of alles wel onder controle is of de veiligheid gewaarborgd is. Ondanks of juist door de beveiliging ervaren we een beangstigende wereld.

Rob: De directeur van de onderneming kan zo onder de indruk komen van de manier waarop de beveiligers de werkelijkheid waarnemen, dat hij zelfs bereid is de totale regie uit handen te geven. Hij en de beveiliging voelden zich daartoe gedwongen. De directeur heeft niet door dat de beveiligers een vertekend en verkrampt beeld van de werkelijkheid hebben, dat doorlopend op je hoede zijn niet onze natuurlijke staat is. Onze natuurlijke staat is vrij en spontaan zijn. Maar dat hebben we opgegeven, omdat we alle aandacht nodig hebben voor onze defensie.

Luuk: Je gebruikt het begrip natuurlijke staat. Dat is een Dzogchen uitdrukking. Volgens Dzogchen kennen we onze natuurlijke staat niet meer, omdat we leven in een geprojecteerde wereld. We hebben onze negativiteit geprojecteerd, maar we denken dat deze wereld en ons sociale masker de werkelijkheid vormen. Het geconditioneerde denken probeert pijnlijke gevoelens te voorkomen, bijvoorbeeld aangeleerde zelfhaat.

Sommige mensen zijn zich in het geheel niet bewust van hun aap-denken. Maar nu wil ik eerst mijn excuses aanbieden, aan mijn familie en vrienden, de apen. Met het begrip aap-denken doe ik deze intelligente dieren tekort. Daarom kies ik in het vervolg voor de term geconditioneerd-denken. Daarmee geef ik aan dat het een aangeleerde denkwijze is, een manier van denken ontwikkeld in een eerdere periode, door een bedreigd kind, gericht op overleven. Sommige mensen zijn zich soms of vaker bewust van dit geconditioneerde denken, ze zijn in staat om het verkrampte geconditioneerde denken waar te nemen. Maar bij veel mensen is het zo vanzelfsprekendheid, dat het niet meer opvalt.

Rob: Het is net zo gewoon als het voor een vis is dat hij in water zwemt. Er is dan een volledige identificatie met het geconditioneerde denken, het wordt ervaren als -ik-.

Vaak wordt geprobeerd nare gedachten en nare gevoelens weg te drukken, maar dat lukt niet. Je kunt dat vergelijken met het onderwater houden van een bal. Jij wordt moe, maar de bal gaat onvermoeibaar verder met zijn druk naar boven. Daarmee heb je een extra reden om je zelf verwijten te maken. Het lukt je niet eens niet te denken wat je niet wilt denken. Wat kan er zo moeilijk zijn aan denken wat je wilt? Dat leg ik in de therapie vaak als eerste uit. Het is de overlever die actief is en die kan de volwassene niet aan en uit zetten. Het zijn oude verhalen die nog steeds hun energie hebben, en die mede bepalen hoe je actuele relaties bekijkt.

Luuk: Mensen die mediteren worden zich daardoor vaak bewuster van het doorlopende gebabbel in hun hoofd. Ze worden er mee vertrouwd, worden zelfs vrienden met hun gedachten. Mediteren is tevens een manier om meer afstand te creëren t.o.v. de gedachten en je ervan bewust te worden dat er een onderscheid is tussen deze gedachtewereld en de wereld zoals deze werkelijk is.

Rob: Het aap-denken of geconditioneerde denken, zoals je dat definieert dicht ik enkel en alleen toe aan de overlever. De volwassene heeft inderdaad geen macht dit interne uitzenden te stoppen. De volwassene heeft slechts zeggenschap over hoe om te gaan met deze informatiestroom. En mediteren is een mooie manier om je als volwassene te differentiëren van de overlever. Als de volwassene zich niet als onderscheiden van de overlever weet, is eigenlijk de overlever de baas achter de schermen.

Mediteren, ervaren dat je niet je gedachtes of gevoelens bent, is dan een mooie stap om als volwassene zelfstandig te worden.

Je bent er echter niet mee klaar als de volwassene zich los weet van de overlever. De overlever heeft zijn belangen en zal daarom zijn best doen om zijn invloed vast te houden. Zijn motieven kunnen van inhoudelijke- en van relationele aard zijn. In het laatste geval kan een motief zijn de baas te willen blijven in het interne gezin, omdat de overlever anders misschien geconfronteerd wordt met machteloosheid en desolaatheid.

Een inhoudelijk motief is bijvoorbeeld dat de overlever bezig is om op zijn manier veiligheid te generen vanuit zijn geloof dat zijn situatie onveilig is.

Luuk: Dus in de vergelijking met de beveiligingsdienst kan je stellen dat deze inhoudelijke argumenten heeft om steeds weer op gevaren te wijzen en dus aansluitend steeds weer te komen met geruststelling. Daarmee maakt hij zijn positie sterker, hij kan niet gemist worden. Om de veiligheid te waarborgen, zo overtuigt hij de volwassene, is het noodzakelijk dat hij het stuur in handen houdt. Het is zijn missie om voor veiligheid te zorgen en dat zal hij voor vechten, anders had hij beter een ander beroep kunnen kiezen. Het gaat hem niet om gelukkig zijn, het gaat niet om in het hier en nu te leven.

Rob: Daarnaast is er een ander inhoudelijk motief. De overlever wil alsnog erkenning binnen halen die als kind is uitgebleven. De overlever heeft dus in zijn jeugd werkelijk dat gedaan wat nodig was om te overleven. En daarvoor heeft hij tot nu toe nooit voldoende erkenning gekregen. De overlever heeft dan het idee dat niet gezien wordt wie hij in wezen is. Als de volwassene de motieven gaat snappen van het geconditioneerde denken van de overlever en op een volwassen wijze daarmee omgaat, dus erkenning geeft, dan kan het geconditioneerde denken gaandeweg overbodig worden. De volwassene kan dan ook ophouden als middel te fungeren voor de overlever. Hij kan zijn positie innemen van ‘nieuwe ouder’ van het interne gezin.

Luuk: Je zou kunnen stellen dat de gezagsverhoudingen in het interne gezin door de therapie hersteld worden. Aan de juiste gezagsverhoudingen heeft het in de oorspronkelijke opvoedingssituatie ontbroken, waardoor de opvoedingssituatie bedreigend was. De overlever moest wel handelen, hij moest wel ingrijpen, om erger te voorkomen. Het gedrag van de overlever was noodzakelijk overlevingsgedrag, maar is niet meer actueel, het leeft wel voort als geconditioneerd denken en handelen.

Rob: Het Kwetsbare Kind raakt met deze verhalen van de overlever aan het adres van de volwassene vaak in de vergetelheid. Als het ondergesneeuwde kwetsbare kind dan in het bewustzijn komt, wordt de persoon meestal overvallen door depressieve gevoelens. Dat merk je bijvoorbeeld ’s morgens als je wakker wordt. De kleintjes worden het eerste wakker en dat zijn het natuurlijke kind en de overlever. Om die reden voelen mensen zich ’s morgens vaak somber.

In de therapie gesprekken vraag ik de persoon om de overlever uit te nodigen voor een dialoog met zijn volwassene. De volwassene kan dan zien wat de overlever beweegt bepaalde (aap)monologen te houden. De vorm die ik daarvoor gebruik lijkt op wat in gestalttherapie gedaan wordt. Deze dialogen helpen een scheiding te gaan ervaren tussen de volwassene en de overlever en tevens heeft dit de bedoeling dat de volwassene de leiding gaat nemen. Dat laatste is uiteindelijk ook in het voordeel van de overlever. Het is voor het hele gezin niet goed als een kind, de overlever in dit geval, de baas is.

Luuk: Bij mediteren leer je kijken naar je gedachten en gevoelens. Piet Nustelijn reageerde op de vorige tweespraak. Hij vroeg: “wie is die -je- in dit geval eigenlijk?”.

Bij Dzogchen noemen we dit de getuige, ons observerende zelf. Deze observeert alles, zonder oordeel. De getuige is zonder oordeel, is er altijd en is onveranderlijk. Bij Dzogchen is het belangrijk om het idee van een waarnemer los te laten. Er is dan geen -ik- meer die waarneemt, er is slechts gewaarzijn.

Dat is onze natuurlijke staat. Je kan somber zijn, dwangmatig piekeren, impulsief aan je verslaving toegeven, verkrampt zijn, noem maar op, de natuurlijke staat is altijd aanwezig. Zoals er achter de bewolking, altijd de onbewolkte hemel is. Net zoals een spiegel niet verandert door het beeld dat hij weerkaatst.

Bij Dzogchen is de natuurlijke staat onze ware kern, en met behulp van een leraar leer je deze natuurlijke staat te herkennen.

Rob: Oordeelvrij gewaar zijn is een prachtig fenomeen lijkt mij. Zelf ken ik geen mensen die ik dit kan toedichten en mijzelf in elk geval niet. Ik zie het als een gradueel fenomeen. De één zal meer geloof aangestuurd zijn dan de ander. Ook geloof ik dat we ons steeds meer van oordeel kunnen bevrijden. Ik dien dan steeds meer bewustzijn te ontwikkelen over mijn geloof, over wat er allemaal in mij leeft, waardoor ik mij laat aansturen en mijn perceptie van mijzelf en de wereld verteken. Vervolgens kan ik mij los maken van de nu bewust zijnde geloofsregels door onder andere geloofsondeugend te handelen, waardoor ik de kracht van mijn geloofsregels kan ontkrachten. Een soort verlengde pubertijd waar we ons los gaan maken van het ouderlijke gezag. Nu niet zo zeer door het tegenovergestelde te doen als wat opgelegd is, maar nu door zelf te gaan bepalen wat past.

Als iemand het uiteindelijke stadium van oordeelvrij gewaarzijn bereikt heeft, dan neem ik aan dat die persoon zich heeft kunnen ontgeloven van zijn geloof en dat als gevolg daarvan zijn of haar ervaring in het moment niet meer is als dat. Er wordt dan geen verdere betekenis meer aangegeven aan de ervaring.

Rob van Boven (1951) is psycholoog en geregistreerd psychotherapeut. Hij was consultant voor verschillende organisaties (drugs en verslaving counseling, vaardigheden workshops) en werkte vijftien jaar als een behandelingscoördinator in een psychiatrische instelling.

Luuk Mur ( 1952) is psycholoog en heeft een drietal boeken geschreven over de door hemzelf ontwikkelde hulpverleningsmethode communitysupport. Hij is lid van de Dzogchen Community Nederland.