Leegte niet als afwezigheid van inherente existentie, maar als afwezigheid van concepten in de vloeiende stroom die aan het bewustzijn verschijnt: het is een vruchtbare voedingsbodem voor meditatie.

Er is een alternatief voor leegte als afwezigheid van inherente existentie. Dit alternatief wordt aangereikt door Yogacara, een filosofische school die ontstond in het India van de vierde eeuw na Chr. en later in China verder tot ontwikkeling kwam. Yogacara legt de nadruk op de voorstelling waarin fenomenen in een vloeiende stroom aan het bewustzijn verschijnen.

Nagarjuna, de profeet van leegte als afwezigheid van inherente existentie, leefde zo’n anderhalve eeuw eerder. Hij wilde in één magistrale beweging een streep zetten onder de filosofische debatten die in het verleden binnen het boeddhisme hadden gewoed en veel afsplitsingen hadden teweeggebracht.

Legitimatie
Met zijn filosofie verschafte hij de wijsheidsliteratuur van het ontluikende Mahayanaboeddhisme een theoretische legitimatie. In die literatuur, de Prajnaparamita sutra’s, alle toegeschreven aan de Boeddha, treedt de weg van de bodhisattva naar voren als het spirituele pad dat monniken én leken kunnen bewandelen. Het doorzien van leegte, van alle fenomenen, geldt hierbij voor bodhisattva’s als een conditio sine qua non.

In de wereld van het boeddhisme geldt Nagarjuna terecht als een monument waar je niet omheen kunt, maar de controverse over de praktische toepasbaarheid van zijn filosofie is eeuwenoud. Je moet er wel heel ver induiken voordat je kunt doorgronden naar welke dieptes het scherpsnijdend zwaard van zijn ijskoude logica reikt. Hier schiet Yogacara te hulp met een benadering die meer aansluit bij de praktijk van de meditatie.

Driesferenleer
Tot de kern van de Yogacara-filosofie behoort een driesferenleer. De alledaagse realiteit waarin je jezelf als subject en de wereld als object ervaart, is één sfeer. In meditatie kun je je jezelf oefenen om het opkomen en ondergaan van fenomenen in de geest waar te nemen. Dit is de tweede sfeer, die waarin je jezelf vertrouwd maakt met de werking van het voorwaardelijk ontstaan.

Langs meditatieve weg kun je doordringen tot de derde sfeer waarin alle concepten wegvallen. Dit is de sfeer van de zo-heid waarin je de geest als geest en de wereld als geest ervaart. Probeer het maar. Voor mij is dit in meditatie een vruchtbare voedingsbodem gebleken.

Yogacara stelt zich leegte voor, niet als afwezigheid van inherente existentie, maar als afwezigheid van concepten in de vloeiende stroom die aan het bewustzijn verschijnt. Alles is geest in Yogacara, alles wat zich in de alledaagse realiteit aan jou voordoet is gestolde Dharma. En als je je in meditatie oefent om de werkelijkheid te zien zoals deze is, dan onthult de gestolde Dharma zich als vloeiende Dharma.

Synthese
Met voldoende oefening kun je deze ervaring voortzetten wanneer je, buiten meditatie, in je alledaagse leven verkeert. De wereld als verzameling van concepten, de wereld als voorwaardelijk ontstaan, de wereld als ongedeelde geest: het is voor een geoefend bewustzijn een ragfijn spel van het ervaren van de drie sferen in hun onderlinge dynamiek.

Yogacara is een veel omvattender filosofie dan Madhyamika. Het voert te ver om op alle onderdelen en sub-scholen van Yogacara in te gaan. Maar in Yogacara voltrekt zich een grote synthese van het erfgoed van het vroege boeddhisme (zoals skandha’s en karma) met de latere innovaties van de Mahayana-beweging. In de symfonie van Yogacara beginnen ook aloude thema’s meer klank te krijgen, zoals de geest als oergrond van leegte, oorspronkelijke verlichting en boeddhanatuur.

(Wordt vervolgd.)

–
Dit is het vijfde deel in een serie ‘Bronnen van het boeddhisme’ waarin ik de Dharma op een eigentijdse manier bevraag, op zoek naar verbinding tussen traditie en de ervaring van vandaag; klik hier voor de andere delen.

Jules Prast.