Waarom kies je voor een levensbeschouwing waarvan de reikwijdte na tien jaar nog niet ten volle bij je is ingedaald?”, vroeg een bevriende filosoof mij onlangs, met een gelaatsuitdrukking waarvan het ongeloof was af te lezen.

Als je van zen en boeddhisme één woord maakt, dan kom je uit op zenboeddhisme. Niet alle beoefenaars van zen kunnen zich vinden in deze samentrekking, maar ik wel. Dit komt omdat ik na ruim tien jaar beoefening twee (en niet meer dan twee) ‘zekerheden’ ken.

De eerste is afkomstig uit de wereld van zen: je kunt, zij het niet permanent, bevrijding en vrede vinden in de ervaring van het oorspronkelijk gelaat. Als je het woordeloze antwoord kent op de koanvraag hoe jij eruitzag voordat je vader en je moeder geboren waren, dan ben je in staat soms, uit een ooghoek, een glimp op te vangen van het oorspronkelijk gelaat.

Mijn tweede zekerheid is afkomstig uit de begintijd van het boeddhisme, lang, vele eeuwen lang voordat er sprake was van zen: de centrale wet van de boeddha-dhamma is de wet van het voorwaardelijk ontstaan. Alles is wat het is op grond van onderliggende voorwaarden. Verdwijnen deze voorwaarden, dan verdwijnt mee wat op grond van deze voorwaarden is. Dit geldt ook voor levende wezens die beschikken over een bewustzijn. Als de juiste voorwaarden bij elkaar komen, dan ontstaat er een lichaam met prikkels en sensaties, dat waarneemt en handelt.

Geen afzonderlijk zelf

Verwarring over het begrip leegte leidt in de boeddhistische wereld tot verwarring over de status van lichamelijke uitgebreidheid, sensaties en waarnemingen. Evenals al het andere in de anorganische natuur hebben levende wezens geen afzonderlijk zelf; dit, en alleen dit, is de betekenis van leegte.

Als een vos een kippenhok ziet, dan neemt hij deze waarneming voor waar aan. Het kippenhok is leeg, ook al zit het vol met kippen. Als de vos zijn snuit tegen het gaas van het hok drukt, dan laat het gaas hem niet door, ook al is dat gaas, alweer, ‘leeg’. Leegte is niet het dromerige begin van een ijle, spirituele ruimte waarin alles verdwijnt in al het andere en bodhisattva’s op mysterieuze wijze kunnen tijdreizen door het heelal.

Geen interpenetratie

Voorwaardelijk ontstaan is geen ‘onderling afhankelijk’ ontstaan dat naadloos aansluit bij ons eigentijdse maatschappelijk verstaan van wereldwijde economische en ecologische interdependentie. Het ‘interzijn’ van Thich Nhat Hanh is een mooie taalvondst om de notie van interpenetratie uit het antieke Chinese boeddhisme in één woord tot uitdrukking te brengen. Interzijn en interpenetratie: bij mij slaan ze dood op mijn begrip van de wet van het voorwaardelijk ontstaan.

Alles is één. In een hand zand zit de hele kosmos. Jij bent ik. Door een vel papier drijft een wolk in de lucht. Dit is de Chinese leer van de interpenetratie (Huayan). In deze leer, die zen heeft beïnvloed, kan ik niet meegaan. Interpenetratie geeft een zwengel aan de leer van het voorwaardelijk ontstaan en maakt hiervan ‘onderling afhankelijk’ ontstaan. Ook in deze begripsevolutie kan ik niet meegaan. Mijn zen wordt mede gevoed door de leer van de voorwaardelijkheid die je vindt in het oorspronkelijke boeddhisme.

Je kunt niet alles van het boeddhisme integreren in één groots perspectief. Wie dit toch probeert, eindigt vaak in het drijfzand van alfabetsoep en onsamenhangend koeterwaals. Boeddhisten moeten beter leren durven weg te strepen wat niet in het beeld past. Wie nu vindt dat ik een gemankeerde zenboeddhist ben, werpe de eerste steen.

Leven naar boeddhistische inspiratie maakt het leven er al niet makkelijker op. Met de wet van het voorwaardelijk ontstaan komt ook de alleenheerschappij van ons cultureel voorgeprogrammeerde denken in termen van oorzaak en gevolg onder druk te staan. In de waargenomen realiteit openbaart zich aan beoefenaars een dieptestructuur, een matrix met oorzaak en gevolg aan de ene, instrumentele oppervlakszijde en de voorwaarden elders verzonken in de matrix, als de ketenen van een scheepsanker dat in een peilloze diepte wegzakt, zonder houvast te vinden in de zeebodem.

Dit is wat ik tegen de profeten van het gemakkelijke ‘nu’ heb, de onwetendheid over de diepte van de dhamma en de lange weg om deze te doorgronden en je erdoor te laten (her)vormen.

Zonder zin en verbanden

“Waarom kies je voor een levensbeschouwing waarvan de reikwijdte na tien jaar nog niet ten volle bij je is ingedaald?”, vroeg een bevriende filosoof mij onlangs, met een gelaatsuitdrukking waarvan het ongeloof was af te lezen.

Tja, ik ken mijn twee zekerheden, al zijn deze aan een buitenstaander niet zo makkelijk in kort bestek uit te leggen. Hoe eindeloos de boeddhaweg ook is, ik zal hem tot het einde gaan. De puzzel is voor mij niet de dhamma zelf, de puzzel is de toepassing van de dhamma in een leven van aanhoudende verwarring.

Het ‘nu’ is niet de bron van spontane zelfontwikkeling; mentale herprogrammering en bijbehorende transformatie van gedrag nemen in zen en boeddhisme de nodige tijd in beslag, zo niet een gans mensenleven, mede afhankelijk van het moment waarop de dhamma een zodanige klik met je maakt dat toevlucht en toevertrouwen een onomkeerbare innerlijke realiteit gaan vormen.

Maar verwarring blijft zich van ons meester maken. Kern van de verwarring is dat wij, mensen, zin en verbanden zoeken in een werkelijkheid zonder zin en verbanden. Alleen in de boeddha-dhamma vind je zin en verbanden, zij het dat deze van een geheel andere aard zijn dan de zin en verbanden die wij aan de werkelijkheid toedichten.

Echter, als we eenmaal tot deze erkenning ontwaken, dan ligt de wereld van weleer in brokstukken voor ons. Anderen weven ons eveneens in een web van zin en verbanden in, en zie je ook daaruit maar eens los te maken. Iedere vorm van boeddhistische lekenbeoefening is in de geschiedenis gepaard gegaan met wezenlijke concessies en beperkingen aan de boeddhaweg. Zenboeddhisme is ook nu, in onze tijd, een wenkend perspectief, maar voor een leek vrijwel onbegonnen werk.

De boeddhaweg als verzetsdaad

In ‘De mythe van Sisyphus’, het magistrale essay van de Franse auteur Albert Camus (1913-1960), formuleert deze zijn beroemde, verrassende stelling dat het centrale probleem van de Europese filosofie suïcide is. In een werkelijkheid zonder zin en verbanden bevindt de mens zich in een dimensie zo vol van het absurde, dat de vraag is waarom hij of zij het bijltje er niet bij neergooit en zich het leven beneemt.

In de Griekse mythologie kreeg Sisyphus na zijn dood in de onderwereld als straf voor zijn zonden de opdracht om steeds weer een zware steen tegen een steile bergwand op te tillen, die eenmaal boven, altijd weer naar beneden rolde. Wie herkent niet iets van dit beeld in zijn dagelijks leven?

“Nee,” zegt Camus, “suïcide is niet het antwoord.” In het zicht van het absurde past niet opgeven, maar verzet en doordrukken. Dat maakt de mens tot mens. Het absurde, de verwarring, het leven in onwetendheid, noemen wij in het boeddhisme samsara.

Tweede ontwaken

Ik heb maar twee zekerheden. Bevrijding vinden in het oorspronkelijk gelaat, hoe momentaan ook, geeft ons de kracht ons niet van de wijs te laten brengen door de samsara, maar terug te duwen totdat we ontwaken tot op de drempel van ons ware menszijn. Die drempel kunnen we alleen passeren door, bij wijze van een tweede ontwaken, de wet van het voorwaardelijk ontstaan te omarmen.

Voorwaardelijk ontstaan ontneemt ons de illusie van oneigenlijke zin en verbanden. Het ontraadselen van het spel der voorwaarden is een actief analytisch leerproces dat ons een richtinggevoel op de boeddhaweg geeft, zonder dat wij precies weten hoe lang deze is en waarheen deze leidt.

De eerste zekerheid verwerven is een belangrijke stap, maar er is daarna nog een hele weg te gaan. Velen voelen zich geroepen, maar slechts weinigen zijn uitverkoren. Laten wij onszelf niet misleiden over onze vermeende progressie. De reis aanvangen is belangrijker dan het einddoel bereiken.

Namu Amida Butsu,

Taigu

NAWOORD:

In onze tijd zijn meer boeddhistische bronnen dan ooit beschikbaar. Ik heb al eerder opgeworpen dat de laagdrempelige beoefening van het Reine Land-boeddhisme een goed complement vormt voor Zen. Wat ik in mijn artikel nu betoog is dat de wijsheid van het eerste ontwaken (passief aanvaarden wat is, shinjin, oorspronkelijk gelaat) idealiter een tweede ontwaken behoeft, als een actief analytisch leerproces (voorwaardelijk ontstaan, achtvoudig pad). Uit onderdelen van verschillende tradities kunnen we een voor onze tijd passende boeddhistische adaptatie smeden.

Zie voor wat betreft de uitleg van het voorwaardelijk ontstaan als actief analytisch leerproces de link naar de Engelstalige uitgave van Thanissaro Bhikkhu onder dit artikel op mijn website: https://julesprast.nl/2018/02/10/twee-zekerheden/.