Boeddhisme – religie of niet. Wie kan het wat schelen?

Het artikel Boeddhisme en wetenschap in het Boeddhistisch Dagblad verdient een vervolg dat ingaat op de vraag in de titel, die in recente artikelen naar voren is gebracht. Deze bespreking begint met een bewerkte vertaling van Alfred Weil’s In Denkmustern gefangen, nicht Religion, nicht Wissenschaft – Dhamma. In het tweede artikel Is Buddhism a religion? geven Charles Prebish, Dzogchen Ponlop Rinpoche en Joan Sutherland Roshi hun mening. Nicholas Liusuwan is vervolgens de auteur van Is buddhisme a philosophy or an religion? Derek Beres sluit de rij met Is buddhism a religion or philosophy?

Dhamma

In Buddhismus aktuell van de Deutsche Buddhistische Union (DBU) schreef Alfred Weil in 2014 het artikel In Denkmustern gefangen, nicht Religion, nicht Wissenschaft – Dhamma. In 2015 verscheen een bewerkte vertaling ervan in het Magazine van de VvB.

Alfred Weil schrijft dat om goed te functioneren wij van alles en nog wat ordenen en er etiketten op plakken. Als het nodig is, zetten we het in een schema en wat daar niet in past, is al snel een obstakel. Dit verhindert ons te zien hoe de werkelijkheid echt is.

Omdat boeddhisme niet past in het lijstje (natuur)wetenschappen noemen sommigen het een religie. Vrij vertaald schrijft Weil: ‘Het boeddhisme gaat eerst en vooral over ethische vragen en pleit voor specifieke waarden en omgangsvormen. Het spreekt over innerlijke groei en geestelijk rijpen. Het thematiseert geboorte, sterven en wedergeboorte. Vragen over geluk, lijden en bevrijding zijn belangrijk. Vaak gaat boeddhisme over iets wat het menselijke verstand en de zintuiglijke ervaring overstijgt. Het is dus een religie − in de zin van verbinding (Latijn: re-ligio) met een hogere, bevrijdende werkelijkheid.’

Of toch geen religie? In het christendom, het jodendom en de islam is God eeuwig, volmaakt, alwetend en heeft de wereld met ons erbij geschapen. Hij zegt ons wat te doen, wat na te laten en hij bestraft en beloont, verdoemt en verlost. Zo’n schepper-God wijst de Ontwaakte af: iedereen gaat zijn eigen weg naar de bevrijding. Bovendien lijkt het boeddhisme niet op een religie omdat het praktijkgericht is. Met ‘kom en ervaar het zelf’ nodigt de Ontwaakte iedereen uit. Realiteitszin, onderzoek en controleerbaarheid behoren tot de uitgangspunten van het boeddhisme. Is boeddhisme dan een wetenschap?

Waarom dan toch zo moeilijk doen? De Boeddha heeft immers zelf gezegd dat hij de Dhamma onderwijst. Het heeft vele betekenissen, drie aspecten daarvan zijn voldoende voor het doel van Weil’s artikel. Aspect een: Dhamma is de overgeleverde leer van de Boeddha. Het tweede aspect is de inhoud van de leer. De werkelijkheid zelf is de maatstaf, dogma’s, wensdenken en fantasieën hebben er niets mee van doen. De praktische component van het boeddhisme is het derde aspect. Hiervan vormen de Vier Edele Waarheden de kern. Wie deze waarheden kent en ze nuttig maakt voor zichzelf en anderen, richt zich ernaar. Uit overtuiging nemen we de ethische verplichtingen op ons, oefenen we ons in meditatie en verdiepen we ons begrip.

Het boeddhisme is zo veelomvattend dat het niet in een hokje past. Het strikte verschil tussen religie en wetenschap als verklaring heeft hier geen zin. Bij hokjes-denken hoort de aanduiding ‘boeddhisme’. Deze vlag dekt de lading niet. De Boeddha was geen ‘boeddhist’, en hij onderwees geen boeddhisme, maar de Dhamma.

Ja, neen en een soort van religie

In het volgende artikel Is Buddhism a religion? geven Charles Prebish, Dzogchen Ponlop Rinpoche een antwoord op de vraag in de titel. 

Ja

Er bestaan allerlei definities van ‘religie’, schrijft emeritus professor Charles Prebish, die over boeddhisme publiceert. Er zijn verschillen en overeenkomsten tussen al die definities. De meest geschikte is volgens hem die van boeddholoog Frederick Streng: ‘Religion is a means to ultimate transformation.’

Streng’s definitie is ontworpen zonder waardeoordelen over theologische, praktische en ethische zaken. Wat zijn de kenmerken van een religie? Het ‘must posit a clear and distinct ultimate reality.’ Dit kan bijvoorbeeld een God of goden zijn, een natuurkracht, een andere entiteit of ervaring. Ook moet een religie een helder, onderscheidend en direct pad of verschillende paden bieden om deze ultieme realiteit te ervaren. Dit kunnen gebeden zijn, rituelen, yoga, meditatie of een andere methode. Ten slotte uit dit zich in een persoonlijke verandering.

Prebish concludeert dat volgens deze beschrijving boeddhisme een religie is. Het schetst een ultieme werkelijkheid, sommigen noemen dit boeddhanatuur, anderen nirvana. Er is een duidelijk Pad of Weg om deze realiteit te bereiken. Boeddhisten die dit volgen zijn veranderd en dit uit zich in compassievol gedrag en sociaal engagement. Zij tonen hun boeddhanatuur.

Neen

In de lijst van wereldreligies staat het boeddhisme vermeld, merkt Dzogchen Ponlop Rinpoche op. Dit wil nog niet zeggen dat het daarom een religie is. De rinpoche is een gewaardeerd leraar in de Vajrayana school. ‘Ik kan beargumenteren dat boeddhisme een wetenschap van de geest is – een manier om te onderzoeken hoe we denken, voelen en handelen die ons leidt naar diepgaande waarheden over wie we zijn. Ik kan ook zeggen dat boeddhisme een filosofie van het leven is – een manier van leven dat onze kansen op geluk maximaliseert.’ 

De leer van de Boeddha is uit de handen van de Ontwaakte overgedragen aan zijn volgelingen. Van de handen van ongeletterden kwam het in de handen van geletterden en van het esoterische Oosten in het Westen. Gedurende de reizen van de Boeddha kwamen veel mensen ermee in contact en betekende het boeddhisme veel dingen voor veel mensen, maar wat welke bedoeling had de Boeddha ermee?

De rinpoche beschrijft in zijn artikel vervolgens in het kort de spirituele zoektocht van Siddharta, die Ontwaakte onder de bodhiboom. Vandaag de dag beschrijven zijn leringen nog steeds een innerlijke spirituele reis, maar geen religieuze. De Ontwaakte was geen god, hij was zelfs geen boeddhist, aldus rinpoche. Zijn kracht is zijn leer, die toont hoe we moeten werken met onze geest om ons vermogen te verwerkelijken om te ontwaken en geluk te bereiken. De auteur geeft vervolgens antwoord op de vraag hoe we deze waarheid kunnen vinden en schrijft dat de leer van de Boeddha een onderzoeksmethode is om dit te vinden, of dat het een wetenschap van de geest is.

Religie geeft ons op voorhand al antwoorden op de grote vragen van het leven, aldus de rinpoche. Het leert ons wat we moeten denken en geloven en het is onze taak dit op te volgen en er geen vragen over te stellen. Als we de leer van de Boeddha zien als laatste antwoorden, dan beoefenen we het als een religie. Hoe het ook zij, we hebben een leven te leven. We kunnen daarbij niet ontsnappen aan het hebben van een levensfilosofie, omdat we iedere dag worden steeds opnieuw worden uitgedaagd te handelen, gemotiveerd door vriendelijkheid of onverschilligheid en vrijgevigheid of egoïsme.

De leringen van de Boeddha hebben wij ontvangen, maar wat is hun betekenis voor ons? Zolang ze helpen onze verwarring te verhelderen en ons inspireren tot vertrouwen, kunnen we ons potentieel vervullen. Dan doen de leringen hun werk zoals de Boeddha dit beoogde.

Siddhartha zocht naar de waarheid en niet meer dan dat. Hij zocht geen religie en was ook niet erg geïnteresseerd in religie. Hij zocht een echt pad naar vrijheid van lijden. Kijken we naar het leven van Siddhartha dan kunnen we zien dat hij ontwaakte toen hij religie achter zich liet, concludeert Dzogchen Ponlop Rinpoche.

Een soort van religie

Boeddhisme omvat veel tradities die zich hebben ontwikkeld over lange periodes van tijd en over lange geografische afstanden, schrijft Joan Sutherland Roshi. Deze tradities schikken zich naar verschillende behoeftes, van een boeddhabeeld in de tuin tot filosofische verhandelingen. De religieuze, de agnosticus en de volkomen ongelovige vinden allemaal een plek onder het dak van de grote tent van het boeddhisme. Ook zij die belangstelling hebben voor psychologie, mystiek, sjamanisme of socio-politiek vinden er een huis. ‘Is boeddhisme een religie?’ ‘Ja, neen, een soort van,’ antwoordt de roshi.

Etymologisch is religie dat wat ons verbindt of verenigt met het heilige. In het dagelijks gebruik verwijst religie naar het geloofssysteem en instituties. De religieuze gebeurtenis in de koantraditie is ontwaken, dat ons verbindt met het heilige, of werkelijke in de aard van de dingen. De koantraditie ondersteunt dit niet door georganiseerd geloven, maar door een cultuur van ontwaken. Geen onfeilbare teksten, maar een geheel van onder andere citaten uit boeddhistische soetra’s, gesprekken, verhalen, liedjes en grappen en al het andere dat bewezen heeft om mensen te helpen ontwaken.

Dolverliefd zijn op ontwaken is een sterke impuls, maar koans en andere boeddhistische tradities ondermijnen tegelijkertijd pogingen dat hier omheen een godsdienst stolt. Joan Sutherland Roshi schrijft dat boeddhisme is: ‘being deeply religious, without religion.’

‘Who Cares?’

In de moderne tijd overheerst vooral onder westerlingen de mening dat boeddhisme geen religie is, maar een filosofie of een manier van leven. De Amerikaanse boeddhist en auteur Nicholas Liusuwan schrijft dit in 2017 in zijn artikel Is buddhisme a philosophy or an religion?

Filosofie

Omdat boeddhisme een duidelijke geloofsovertuiging heeft over het leven na de dood, meent Liusuwan dat het meer is dan een lifestyle. Maar boeddhisme een filosofie noemen is volgens hem tamelijk accuraat. Zijn definitie van filosofie is: ‘the rational investigation of the truths and principles of being, knowledge, or conduct.’ De boeddhistische leer wordt in het Sanskriet Dharma genoemd en betekent de ultieme wet van alle dingen. De Boeddha spoort zijn volgelingen aan zijn leer zelf te onderzoeken, onder andere in de Kalama soetra.

Religie

Toch wordt boeddhisme door de meesten gezien als een religie en zullen ongetwijfeld redenen voor zijn, aldus de auteur. Volgens hem deelt niet iedereen de opvatting dat religie gaat over een gecentraliseerd geloofssysteem gebaseerd op god of een aantal goden. Boeddhisme heeft zeker ook iets religieus. Vragenstellerij over bovenwereldlijke zaken vond de Verhevene zonde van de tijd en niet erg zinvol, maar ze zijn onderdeel van het boeddhisme. Het meest religieus zijn onder andere de discussies over het leven na de dood en de maar liefst 31 rijken van bestaan (realms of existence).

De Boeddha geeft ook antwoord op vragen over de samenleving, die lijken op religieuze vragen. Zoals de vraag waarom het leven zo oneerlijk is. Als reactie daarop gaf hij een korte uiteenzetting over karma. Religie of niet, het boeddhisme heeft bij de meeste boeddhisten dezelfde rol als het christendom voor christenen. Er zijn boeddhisten die ervan overtuigd zijn dat het een religie is, anderen menen dat het een filosofie is en ten slotte zijn er boeddhisten voor het er niet toe doet: ‘Who cares?’

Bijzondere positie

Derek Beres opent zijn in artikel uit 2018 Is buddhism a religion or philosophy? Met de woorden: ‘Iemand die afgaat op de stroom publicaties over psychologie en neurowetenschap van de laatste twintig jaar zou de indruk kunnen krijgen dat het boeddhisme een filosofisch systeem is. De man die dit ontwikkelde zou een helder inzicht hebben gehad in de opkomst van de psychoanalyse en filosofie, 2.400 jaar later.’ 

De Boeddha stelde zijn leringen beschikbaar aan iedereen en maakte geen onderscheid aan wie. Het nemen van toevlucht tot en het geloof in de Boeddha, de Dharma en de Sangha, oftewel de Drie Juwelen, zijn de toegang voor een boeddhistisch leven. Als geloof noodzakelijk is, hoe kan boeddhisme dan géén religie zijn?

Siddartha Gautama stopte niet met vragen te stellen aan tradities en aan spirituele autoriteiten. Hij verliet zijn twee yogaleraren toen hij zich realiseerde dat ze wilden dat hij geloofde wat zij onderwezen, in plaats van het zelf te ervaren, schrijft Beres. In het boeddhisme steunt geloof op ervaring en redeneren, niet op ongefundeerde hoop en ‘wishful thinking’.

Metafysische ideologie

De Verhevene was terughoudend over de Indiase geloven die hem omringden. In de leringen zijn echter meer dan genoeg voorbeelden van een metafysische ideologie te vinden die het boeddhisme verbindt met andere religies. Ondanks de groeiende stapel klinische publicaties over mindfulness, stroken boeddhistische rituelen en overtuigingen niet altijd met de moderne wetenschap. De auteur somt een aantal voorbeelden op.

Na zijn Ontwaken onderwees de Boeddha 45 jaar, maar er is geen ‘boek’ dat de totaliteit van zijn ideeën bevat. De bijbel is in de loop van de eeuwen geschreven door ontelbare mensen. Boeddhistische teksten geven volgens Beres eerder de manier van denken weer van iedere individuele auteur dan een uitgebreid overzicht van het boeddhisme.

Is boeddhisme religie? Voor velen zeer zeker. Net als andere wereldreligies biedt het een ethische code en om in het leven van alle dag het goede voorbeeld te geven over zaken als: inlevingsvermogen, kalmte en mededogen. Wat na het leven volgt, daarin in het boeddhisme ook niet uniek. Iedere religie heeft daarover een eigen beschrijving en soortindeling (taxinomie) ontwikkeld.

Het boeddhisme verkeert in een bijzondere positie in onze tijd van ontkerkelijking. Meditatie, net als iedere mentale oefening, maakt de beoefenaar gevoelig voor het verlangen naar zaken die voorbij gaan, die ‘zinloos’ en onvolkomen zijn en leiden tot pijn. In plaats dat wij hunkeren naar een leven na de dood, vraagt de Boeddha ons bewust te zijn van de gevolgen van ons gedrag en wat dit betekent voor ons leven. De Sangha is geen stam, maar een groep individuen die samen de wens delen het Achtvoudige Pad te volgen. Deze lessen zijn nu net zo actueel als toen de Boeddha het half zijn leven onderwees. Derek Beres schrijft aan het eind van zijn betoog: ‘Regardless of spiritual affiliation, the knowledge that we suffer and that techniques exist for overcoming this suffering is of immense value, no metaphysical beliefs required. The faith is in the proof.’

Conclusie

Het boeddhisme bestond in al zijn vormen al honderden jaren voordat in de 19de eeuw
het Westen het als studieobject ontdekte. ‘First contact’ vond plaats met nestoriaanse
en katholieke missionarissen in de vroege middeleeuwen en later deed de Islam zijn intrede. De Boeddha was een mens en had geen god nodig om te ontwaken. Ieder mens, gelovig of niet is in staat een boeddha te worden.