Zo is er de Amerikaanse natie met haar cultus van meritocratie die je waarde beoordeelt aan de hand van je IQ en je aantal diploma’s. Een natie die onzin uitkraamt over gelijke economische mogelijkheden, terwijl vanaf 2021 de top 1 procent 32 procent van de rijkdom heeft en onderste helft minder dan 3 procent. Waar je een adviesrubriek kunt vinden met de kop “het is niet jouw schuld als arm geboren wordt, maar het is wel jouw schuld als je arm sterft”, die vervolgens zegt dat als dat je jammerlijke uitkomst was, “ik zou zeggen dat je verspilde zaadcel bent”.
Een neuropsychiatrische stoornis hebben, geboren zijn een arm gezin, het verkeerde gezicht of de verkeerde huidskleur hebben, de verkeerde eierstokken hebben, van het verkeerde geslacht houden. Niet slim genoeg, mooi genoeg, succesvol genoeg, extrovert genoeg, beminnelijk genoeg. Haat, afkeer, teleurstelling, de arme drommels die ervan overtuigd worden dat ze het verdienen om te zijn waar ze zijn vanwege de smet op hun gezicht of hun hersenen. Allemaal verpakt in de leugen van een rechtvaardige wereld (bladzijde 384).
Ik ontsteek in een soort afstandelijke, professorale, intellectuele woede bij het idee dat je iemands gedrag kunnen beoordelen buiten de context van wat hem tot dat moment van intentie heeft gebracht, dat zijn geschiedenis er niet toe doet. Of dat zelfs als een gedrag gedetermineerd lijkt, de vrije wil op de loer ligt waar je niet kijkt. En door de conclusie dat morele oordelen over andere OK is, omdat het leven weliswaar hard is en we oneerlijk begenadigd of vervloekt zijn met onze eigenschappen, maar dat we uit vrije wil kiezen om mee te doen, maatstaf van onze waarde is. Deze standpunten hebben geleid tot grote hoeveelheden onverdiende pijn en onverdiende aanspraak (bladzijde 126).
Geschreven uit mededogen
Robert Morris Sapolsky (1957) is professor aan de Amerikaanse Stanford Universiteit. Hij doceert er biologie en neurologie. Hij gaat regelmatig naar Afrika om bavianen te observeren en let daarbij speciaal op het ontstaan van stress. Hij is openlijk atheïst en ervan overtuigd dat er niet zoiets bestaat als een vrije wil. Omdat er geen vrije wil bestaat, kunnen we volgens hem niet verantwoordelijk worden gehouden voor onze daden en moeten we misdadigers niet straffen maar genezen. Hij constateert dat veel mensen aan de onderkant van de samenleving nooit een kans krijgen om iets van hun leven te maken en zelfs misdadigers worden zonder dat ze er zelf veel aan kunnen doen. Ze worden niettemin geminacht en moeten zware straffen ondergaan. Dit vindt hij onrechtvaardig en om dit uit te leggen heeft hij een dik boek geschreven.
In het eerste deel neemt hij de lezer mee in een duizelingwekkende tocht langs alle wetenschappelijke discussies met betrekking tot de vrije wil. Hij bekritiseert daarbij in het bijzonder het compatibilisme, de opvatting dat lichaam en geest samen naast elkaar kunnen bestaan.
Je jij-zijn is gemaakt van nanochips, oude stofzuigerbuizen, oude perkamenten met transcripties van preken op zondagochtend, stalactieten van de vermanende stem van je moeder, vegen van zwavel, klinknagels gemaakt van lef. Waar de echte jij ook uit bestaat, het is zeker geen kleverige biologische breinbrei.
Als je dit beschouwt als bewijs voor een vrije wil, is de rechterkant van de lijst (de karaktereigenschappen, de linkerkant bestaat uit biologische eigenschappen, E.H.) een compatibilistische speeltuin van schuld en lof. Het lijkt zo moeilijk, zo contra-intuïtief, om te denken dat wilskracht bestaat uit neuronen, neurotransmitters, receptoren, enzovoorts. Er lijkt een veel eenvoudiger antwoord te zijn: wilskracht is wat er gebeurt als die niet-biologische essentie van jou wordt besprenkeld met feeënstof.
Een van de belangrijkste punten van dit boek is dat we net zo weinig controle hebben over de rechterkant van de lijst als over de linkerkant beide kanten zijn evenzeer het resultaat van oncontroleerbare biologie in wisselwerking met een oncontroleerbare omgeving (bladzijde 96-97).
Een boeddhist zou hier niet van mogen schrikken. Wat Sapolsky hier beschrijft is immers niets anders dan de boeddhistische visie op de werkelijkheid: anatta, anicca en dukkha. Daarnaast zou de boeddhistische lezer ook sympathie moeten hebben voor het atheïstische standpunt van de schrijver, voor zijn mededogen voor de kanslozen en zijn afwijzing van een soort metafysisch karmabegrip, dat impliceert dat de wereld rechtvaardig is en iedereen zijn ellende heeft verdiend.
De stem van de wetenschap
Het bijzondere is nu dat Sapolsky zijn wijsheid niet van lama’s of bikkhoe’s heeft, maar van bavianen. Door patronen te ontdekken in hun reacties leerde hij dat hun gedrag vrij voorspelbaar is en hij zag dezelfde patronen terug bij de mens. De klap op de vuurpijl was wel het onderzoek van Benjamin Libet in 1983. Hieruit bleek dat je hersenen zich 0,3 seconde voordat je voor een handeling hebt gekozen zich er al op voorbereiden (bladzijde 31). Je denkt dus dat je zelf kiest, maar in feite zijn je hersenen je voor en is je keuze bepaald zonder dat je het beseft. Er lijkt maar een conclusie mogelijk: er bestaat geen vrije wil.
Sapolsky vervolgt zijn betoog met een zeer uitgebreide beschrijving van de werking van ons zenuwstelsel en de interactie ervan met onze hersenen. Hij beschrijft talloze experimenten waaruit blijkt hoe omgevingsfactoren en hormonen ons oordeel en onze keuzes beïnvloeden. Hij betoogt dat veel in ons leven al in de kindertijd wordt bepaald, omdat we dan al onze gewoontes vormen en ons lichaam op een bepaalde manier wordt geprogrammeerd.
Wie in een gegoed burgergezin wordt geboren heeft dus veel meer kans op een goed leven en een succesvolle carrière dan iemand uit een arm arbeidersgezin. De Amerikaanse mythe van de “selfmade man”, die ook in rechtse politieke partijen in Nederland wordt aangehangen, is dus pure flauwekul. Zelfs je karakter wordt in je jeugd al gevormd, betoogt de schrijver in hoofdstuk vier. Hoe wilskrachtig je bent en hoe volhardend, wordt bepaald door je prefrontale cortex en die kun je zelf niet maken of beïnvloeden.
Chaos
In hoofdstuk vijf komt de chaostheorie aan de orde. Het blijkt dat als een systeem maar ingewikkeld genoeg is, kleine variaties onvoorspelbare grote gevolgen kunnen hebben. Een vlinderslag in het Amazonegebied in Brazilië kan uiteindelijk leiden tot een orkaan in China.
De reacties van de voorstanders van de vrije wil waren voorspelbaar: de hersenen vormen een ingewikkeld systeem, dus hun werking moet wel onvoorspelbaar zijn en dus is er een vrije wil. Sapolsky maakt korte metten met deze redenering: onvoorspelbaarheid is geen zelfbepaling. Stel dat je een appeltaart bakt met een heel ingewikkeld recept en een snufje zout te veel kan de smaak willekeurig veranderen. Als je uitschiet met het zout en de taart smaakt naar rookworst, dan betekent dat nog niet dat de taart daar zelf voor heeft gekozen.
Sapolsky verwijst op bladzijde 149 naar een zaak uit 1922. Iemand is zijn carrière begonnen met winkeldiefstal en vervalt tot het bedreigen van onbekenden en wildplassen. Waarom gedroeg hij zich zo? Het antwoord van de rechter was toen: omdat hij ervoor had gekozen. In het jaar 2022 pleegt iemand anders dezelfde onaanvaardbare daden. Waarom zou hij zich zo gedragen hebben? Ditmaal wordt de wetenschap erbij geroepen en die zegt nu dat het komt door een deterministische mutatie in een gen. Volgens de logica uit 1922 vloeide het gedrag van de persoon voort uit vrije wil, eind 2022 is het geen vrije wil meer. De voortgang van de beschaving en de wetenschap wijst er dus in toenemende mate op dat de vrije wil een sprookje is dat veel leed veroorzaakt.
Wetenschappelijke verwarring
We doen iets, voeren een gedrag uit, en het voelt alsof we gekozen hebben, dat er van binnen een Mij is die losstaat van al die neuronen, dat daar zeggenschap en eigen wil in huizen. Onze intuïtie schreeuwt dit uit, omdat we geen weet hebben van, ons geen voorstelling kunnen maken van, de onderaardse krachten van onze biologische geschiedenis die dit teweeg hebben gebracht (bladzijde 149).
Het probleem van de vrije wil is dat deze niet veroorzaakt kan zijn. Als dit wel zo zou zijn, zou de wil immers niet vrij zijn. Nu zijn er gebeurtenissen waarbij de oorzaak onzeker is. Bij een executie door een vuurpeloton schieten meerdere soldaten op de veroordeelde. Niemand weet wie de dodelijke kogel heeft afgevuurd. Nu kunnen de soldaten zich nog bezwaard voelen omdat ieder heeft bijgedragen aan de dood van een medemens. Dit kun je verhelpen door willekeurig een van de soldaten een geweer met een losse flodder te geven. Niemand weet wie de losse flodder heeft gekregen, maar iedereen kan zich troosten met de gedachte dat hij het misschien wel is geweest en zich een beetje onschuldig voelen. De veroordeelde gaat echter wel degelijk dood en dat heeft een oorzaak, al is die oorzaak nu onzeker (bladzijde 152). Je kunt dus onvoorspelbaarheid organiseren. Dit betekent echter niet dat er op magische wijze opeens een vrije wil is gemaakt.
Een bijzonder geval vormt emergentie, dat wil zeggen als er gedrag ontstaat dat niet in de samenstellende delen is terug te vinden. In gewone mensentaal heet dit een effect. Als je bijvoorbeeld beweging op je beeldscherm ziet, beweegt er niets, de beweging is het effect van snel oplichtende en uitdovende lichtpuntjes. Als je een autospelletje speelt wordt door terugkoppeling zelfs de weg waarop je rijdt op hetzelfde moment aangelegd, terwijl jouw rijden op de weg het bouwproces beïnvloedt. Dit is in veel situaties in het dagelijkse leven ook het geval. Bovendien bestaat het doel waar je naartoe reist misschien nog niet eens – je bent ontworpen om te integreren met een doellocatie die misschien nog niet bestaat maar, met een beetje geluk, mettertijd gebouwd zal worden. Daar bovenop zijn emergente systemen, in tegenstelling tot de cellulaire automaten uit het vorige hoofdstuk, ook onderhevig aan willekeur (jargon: “stochastische gebeurtenissen”), waarbij de volgorde van willekeurige gebeurtenissen een verschil maakt (bladzijde 156).
Het blijkt dat in de natuur op allerhande niveaus vanzelf emergente netwerksystemen ontstaan. Een mierenkolonie vindt bijvoorbeeld vanzelf de meest efficiënte weg naar de rijkste voedselbron, maar ook neuronen organiseren zich vanzelf tot de meest efficiënte communicatiestructuur. Dit noemen de wetenschappers emergentie, maar filosofen noemen dit fenomenaliteit en in het boeddhisme heet dit afhankelijk ontstaan, het door samenhang verschijnen. In tegenstelling tot wat Sapolsky denkt is dit een eeuwenoud principe. Het enige verschil is dat wetenschappers veronderstellen dat wat zo verschijnt, emergent is, echt op zich bestaat, terwijl dit in feite een illusie is.
Andere vormen die vanzelf ontstaan door herhaling zijn de zogenaamde fractals, prachtige figuren die ontstaan door een paar eenvoudige wiskundige formules.
Het bewustzijn als biologisch effect
Sommige auteurs opperen nu de mogelijkheid dat de vrije wil een emergent verschijnsel is. Deze zit dus niet in de genen, cellen, quarks of hormonen, maar manifesteert zich alleen op menselijk niveau. Sapolsky vindt dit een vergissing. Ten eerste zijn er maar twee mogelijkheden: alles wat gebeurt ligt van tevoren vast, of niet. In het eerste geval is er geen vrije wil mogelijk, maar in het tweede geval is deze ook niet aangetoond, want onvoorspelbaarheid is geen zelfsturing. De ingewikkelde taart met het verrassingseffect bepaalt de verrassing niet zelf.
Een ander argument voor het bestaan van een vrije wil is dat een persoon niet zijn hersenen is. Dit is natuurlijk een waarheid als een koe. Je krijgt geen ruzie met een stel hersenen en wordt er ook niet verliefd op. Sapolsky is hier niet van onder de indruk, want volgens hem bepalen de hersenen nog altijd wat iemand kan denken (bladzijde 194). Ten slotte zijn er mensen die beweren dat het bewustzijn de hersenen kan sturen. Welnu, geef deze mensen een injectie van fenobarbital en ze verliezen het bewustzijn, hetgeen aantoont dat het bewustzijn niets in te brengen heeft (bladzijde 194). Bovendien bezwijken verrassend veel mensen onder sociale druk. Zet iemand in een groep waarin iedereen in iets absurds gelooft en deze persoon is er na enige tijd volledig van overtuigd. Dit blijkt uit experimenten, maar het beste bewijs is religie.
Sapolsky behandelt nog een hele serie van mogelijkheden voor een vrije wil, te veel om hier op te noemen, maar hij weet ze allemaal te ontkrachten. Natuurlijk neemt de kwantumtheorie daarbij een belangrijke plaats in. Bewustzijn is echter ook geen kwantumverschijnsel.
Vrije wil?
Is nu het bestaan van een vrij wil onmogelijk geworden? Het boek lijkt een beetje op een kanon om een mug te doden. Bovendien vormt het boek zelf door zijn bestaan al een tegenargument.
Dit boek heeft een doel: mensen anders laten denken over morele verantwoordelijkheid, schuld en lof, en het idee dat we onze eigen baas (en dus vrije agentia) zijn. En om ook anders naar die onderwerpen te kijken. En vooral, om fundamentele aspecten van hoe we ons gedragen te veranderen…
De vraag van dit hoofdstuk is: “als er geen vrije wil is, hoe kan er nooit iets veranderen?”…
Het antwoord is dat we niet van gedachten veranderen. Onze gedachten, die het eindproduct zijn van alle biologische momenten die eraan vooraf gingen, worden veranderd door de omstandigheden om ons heen (bladzijde 259).
Als niet een boek, maar omstandigheden de oorzaak zijn van verandering, dan is het schrijven en lezen van dit boek zinloos. Argumenten zijn nu eenmaal geen omstandigheden.
Wat de wetenschap in dit boek uiteindelijk leert, is dat er geen betekenis is. Er is geen antwoord op: “waarom?” Dat verder gaat dan: “dit gebeurde door wat er net voor kwam, wat gebeurde door wat er net voor kwam.” Er is niets anders dan een lege, onverschillig universum waarin, af en toe, atomen tijdelijk samenkomen om dingen te vormen die we ieder Mij noemen … We zijn geen kapitein van een schip; onze schepen hebben nooit kapiteins gehad (bladzijde 370).
Als dit waar is, dan zijn dit boek, de schrijver en een lezer onmogelijk. Taal zelfs zou onmogelijk zijn zonder betekenis. Bovendien is de boodschap niet nieuw: de Nederlandse filosoof Spinoza ontkende in de zeventiende eeuw al het bestaan van de vrije wil, daar had hij geen kwantummechanica of emergentie voor nodig.
Sapolsky geeft zijn lezers echter wel veel om over na te denken, al is het de vraag of hij zijn doel bereikt. Misschien juist door zijn encyclopedische kennis. De filosofische kern van zijn betoog is dat er geen vrije wil mogelijk is als de wereld wordt uitgelegd in termen van oorzaak en gevolg. Dit is echter niet de enige manier om de wereld te begrijpen. De vrije wil is een kwestie van redenen en niet van oorzaken. Als ik te laat op een vergadering kom doordat de trein is uitgevallen, is dit veroorzaakt en kan ik er niets aan doen. Als ik de trein mis omdat ik te laat ben opgestaan, dan is dit een kwestie van vrije wil en is het mijn schuld. Excuses zijn dan op zijn plaats. Het is waar dat de vrije wil geen natuurverschijnsel is, het is de manier waarop wij met elkaar omgaan en elkaar daarop aanspreken. De wil heeft te maken met verantwoordelijkheid.
Niettemin is het lezen van boek een spannend avontuur. Sapolsky schrijft vlot en legt goed uit. De vertaling van Ine de Baerdemaeker is prima. Een nadeel van het boek is de Amerikaanse oriëntatie, waardoor sommige opmerkingen wat irrelevant overkomen voor een Europese lezer. Daarnaast heeft Sapolsky de neiging om zijn onderwerpen nogal losjes te bespreken, hij heeft zijn “college boy-schrijfstijl” vergeten in te wisselen voor een meer volwassen presentatie, maar misschien hoort dat bij zijn obstinate benadering.
Geef een reactie