Het boeddhisme is via de meditatie het Westen binnengekomen. Het was blijkbaar een praktijk die ons lag. Daar is op zich niets mis mee, maar meditatie is maar een onderdeel ervan. Het boeddhistische pad wordt traditioneel weergegeven als een triade: sila, samadhi, prajna. In westerse termen vertaald staat sila voor ethiek, prajna voor wijsheid en samadhi voor meditatie.
Westerse beoefenaars gingen mediteren. Filosofen waren meer geïnteresseerd in de wijsheid en begonnen de sutra’s en de geschriften van Nagarjuna en Dogen te lezen op de manier zoals ze Plato en Kant lazen. Het ethische aspect bleef het onderschoven kindje. Het boeddhisme kwam dan ook binnen in een klimaat waar we ons net aan het vrijvechten waren van iedere onderdrukkende moraal.
Maar sila, samadhi en prajna zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden. Het is als de hoeken van een driehoek. Je kunt niet één hoek oppakken zonder de andere mee te hebben. Ze zijn onderling afhankelijk.
Een valkuil van zen is de praktijk van meditatie te zien als als een hoger pad dat ons gaat bevrijden van het lijden, terwijl al de rest misschien verdienstelijk is, maar niet de kern van de zaak. Dat is een pijnlijk misverstand.
Wat we doen op ons kussen is zeker belangrijk. Maar wat we doen wanneer we van ons kussen opstaan, is minstens even belangrijk. Uiteindelijk is het zelfs belangrijker. Onze meditatiepraktijk zou futiel zijn als ze zich niet uitdrukte in ons dagelijkse leven.
Maar hoe kunnen we woorden geven aan die relatie? Een bruikbare metafoor is die van de vijf boeddhafamilies. Je vindt ze zowat overal in het mahayana boeddhisme terug. Je ziet ze in de wapperende ‘gebedsvlaggetjes’, maar ook in de architectuur van de Borobudur en in soms heel complexe mandala’s. Je vindt ze ook in de zentraditie. In onze zenbijeenkomsten plaatsen we ze op het altaar, in de vorm van het boeddhabeeld, het water, de bloem, de kaars en de wierook.
Doordat er tijdens de coronapandemie meer aandacht kwam voor luchtkwaliteit dreigden de kaars en de wierook erbij in te schieten. Sinds kort hebben we de symboliek beter zichtbaar gemaakt in de vorm van een eenvoudige kleine mandala bestaande uit vijf gekleurde schijven.
Mandala
De vijf boeddhafamilies hebben elke hun eigen kleur, hun eigen boeddha (met zowel een mannelijke als en vrouwelijk aspect), hun eigen windrichting, symbool, mudra, element, activiteit, domein, wijsheid … Je kunt er zowat alles in onderbrengen.
Op het altaar zorgen we ervoor dat de groene cirkel altijd naar het noorden wijst. Dat is niet om pietje-precies te zijn. Maar ik woonde onlangs een lezing bij over inheemse rituelen waarbij de spreker het publiek de vraag stelde: wie van jullie weet waar hier het Westen is? Ik moest toegeven dat ik het niet wist. Pas later besefte ik dat de avondzon op dat ogenblik achter mijn rug naar binnen scheen. Tijd om met onze twee voeten op de grond te komen. ’The miracle is to walk on earth’ zei Thich Nhat Hanh.
De boeddha van de witte cirkel in het midden is Vairocana. Zijn naam betekent het alles doordringende licht. Hij wordt vaak afgebeeld met vier hoofden die in de vier richtingen kijken. Het licht van Vairocana doordringt de hele kosmos.
Dat witte licht wordt, als in een prisma, gebroken in vier kleuren. Het zijn vier verschillende aspecten van Vairocana.
De boeddha van de blauwe cirkel in het oosten is Akshobhya, de onwankelbare. Hij raakt met zijn hand de grond aan. Het is de boeddha van het glasheldere inzicht.
De boeddha van de gele cirkel in het zuiden is Ratnasambhava, geboren uit een juweel. Het is de boeddha van de onmetelijke rijkdom. Zijn mudra is een open hand die geeft.
De boeddha van de rode cirkel in het westen is Amithaba, het onmetelijke licht. Zijn mudra is de handen in de schoot, zoals bij de meditatie. Het is de boeddha van het mateloze mededogen.
De boeddha van de groene cirkel in het noorden is Amoghasiddhi, de onstuitbare kracht. Zijn mudra is een gebaar van: ‘vrees niet’. Het is de boeddha van de mateloze inzet.
In zen begint alles bij de witte cirkel in het midden. Dat is onze meditatiepraktijk. Bij iedere cirkel hoort ook een keuze die we kunnen maken. In de meditatie is dat de bereidheid om te kijken. Het is de keuze tussen aanwezig zijn of afstompen. We hebben veel manieren om ons te bedwelmen, letterlijk, zoals in Pink Floyd’s ‘Comfortably Numb’. Maar ook figuurlijk: door alsmaar door te gaan. Zo vernauwt onze blik en sluiten we ons op in een smalle cocon.
In de meditatie stoppen we en kijken we. Het is een bewuste keuze voor een milde open aandacht waarin we niets uitsluiten. De woorden open en mild zijn hier belangrijk. Eigenlijk impliceren ze elkaar. De aandacht is mild alleen al door het feit dat we niets uitsluiten. En door niets uit te sluiten openen we. Wijsheid en mededogen zijn twee aspecten van eenzelfde beweging.
Van daaruit stappen we opnieuw de wereld in. Dat vraagt ons om onze aandacht opnieuw te richten. Laat ons beginnen met de blauwe cirkel. Ook hier zijn we bereid te kijken, maar nu meer specifiek naar wat er gebeurt, naar wat we te doen hebben. De keuze hier is tussen begrijpen of oordelen.
Dat wil niet zeggen dat we niet mogen oordelen. Maar hoe vaak hebben we al een oordeel, nog voordat we begrijpen wat en hoe? Uiteraard zijn er wantoestanden die we zonder enige twijfel moeten veroordelen. Maar ook dan, alleen maar veroordelen is goedkoop. Als we er iets willen mee doen is het beter om te begrijpen, of op zijn minst proberen te begrijpen wat zo een wantoestand mogelijk gemaakt heeft.
De gele cirkel gaat over hoe we omgaan met wat waardevol is. Dat kan materieel zijn zoals geld en andere middelen, maar ook immaterieel zoals onze vaardigheden, wat we creëren, in mijn geval bij voorbeeld wat ik schrijf. De keuze is tussen ‘hou ik alles voor mezelf’ of ‘deel ik wat ik heb’.
Ook hier: niemand zegt dat je alles zomaar moet weggeven. Het gaat over het bewust zijn van keuzes. Maar het is een oude wijsheid dat je niet gelukkig wordt van wat je krijgt, maar van wat je geeft.
De rode cirkel gaat over mededogen, over zorg voor ieder wezen dat op ons pad komt. De keuze hier is tussen grijpen naar liefde en liefde geven. Als je naar liefdesliedjes op de radio luistert, dan gaan ze bijna allemaal over willen hebben: ‘I want you … ‘. Als je vindt dat er te weinig liefde in je leven is kun je er alvast zelf mee beginnen.
Niet dat er iets mis is met passie en verlangen, maar zie ik de ander als object van mijn verlangen of erken ik de ander als een autonoom wezen met zijn eigen bestaansrecht?
De groene cirkel gaat over onze inzet. Zetten we ons enkel in voor ons eigen welzijn of voor het welzijn van de wereld waarin we leven. De burn-out epidemie die we zien heeft veel te maken met een gevoel van zinloosheid in het werk dat we doen. Wie wordt hier beter van?
En het gaat altijd over de keuze. Wat vinden we zinvol om voor te leven? Waar willen we voor gaan? En gaat dat verder dan jezelf?
Je zou onze mandala een moreel kompas kunnen noemen, met dien verstande dat een kompas je niet zegt waar je naar toe moet, maar helpt om je te oriënteren. We gebruiken de uitdrukking ‘moreel kompas’ gemakkelijk om van iemand te zeggen dat die er geen heeft. Maar dit kompas is in de eerste plaats bedoeld voor jezelf, niet om anderen mee te beoordelen.
Het is geen ethiek van ‘gij zult’ en ‘gij zult niet’, maar van het bewust zijn van keuzes en van de gevolgen van die keuzes. Dat is niet gemakkelijk. Onze meditatiepraktijk helpt ons om aanwezig te blijven en ons niet reactief te laten meeslepen. Zo houden we de keuzevrijheid aan onszelf. Misschien is moeten en niet mogen veel gemakkelijker. Als je dat liever hebt, er zijn genoeg systemen die daar voor gaan. Dus kun je ook daarvoor kiezen, maar ook dat blijft onvervreemdbaar jouw keuze.
Deze vijf boeddhafamilies zijn uiteraard boeddhistisch, maar de inhoud ervan is algemeen menselijk. En die menselijkheid dreigt uit onze common sense te verdwijnen. Als je de extreme polarisering ziet is er alleen nog maar oordelen zonder luisteren. In gangbare economische theorieën betekent rationeel gedrag dat je winst probeert te maximaliseren. Liefdesliedjes gaan over willen hebben. Als je politiek slogans ziet gaat het vaak over ‘wij eerst’. Daarom is het belangrijke die andere kant te benoemen. De mogelijkheid van luisteren, delen, liefde en inzet voor het welzijn van iedereen.
Jules Prast zegt
Beste Edel,
Het kan niet vaak genoeg gezegd worden dat er minder gezeten en meer gedaan moet worden. Als nembutsubeoefenaar zou ik hier graag aan toevoegen dat je ook kunt mediteren met de mond. Er wordt niet alleen te veel gezeten en te weinig gedaan, er wordt eveneens over het hoofd gezien dat zitmeditatie niet de enige vorm van meditatie is.
Als historicus raad ik je dringend aan je lezing van de vroegmoderne en moderne geschiedenis en die van de filosofie bij te stellen. Religie en moraal hebben in het westen niet het onderspit gedolven omdat ontdekkingsreizen, wetenschap en de historische Verlichting deze in de verdrukking brachten. Dit is de God-is-dood-lezing van het Azië van de negentiende en vroege twintigste eeuw, dat zen – een beetje overmoedig- als oplossing voor alle noden van de wereld in de aanbieding deed. Lazen de mensen die dit deden Paul Tillich, Dietrich Bonhoeffer, Karl Barth, Gabriël Marcel en – bien étonné de se trouver ensemlbe – Jürgen Habermas? Als je als zenbeoefenaar je oorspronkelijke gelaat wilt kunnen vinden, dan zul je je toch moeten leren verstaan met de bronnen van je eigen tijd, ook omdat het oosten inmiddels even geseculariseerd is geraakt als het westen.
En als ze Kant daar lazen, lazen ze dan alleen Zur Kritik der reinen Vernunft of ook zijn denken over de universele wet van het menselijk handelen? Misschien is het Handvest van de Verenigde Naties en de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens wel een waardiger ethisch fundament dan de sila’s. En let op, zeg ik als historicus die ook de praktijk van het christendom sinds de negentiende eeuw is blijft bestuderen: God is níet dood. De rangen van de gelovigen zijn in het westen mede uitgedund door de hypocrisie en het misbruik van de christelijke kerken, net zoals veel Aziaten walgen van hun religieuze instituties, de boeddhistische incluis.
Soms snap ik niet waarom we het ons zo moeilijk maken met al dat gezitterdezit om onze boeddhanatuur te ontwikkelen, terwijl we veel makkelijker toegang kunnen krijgen tot onze eigen Jezus. Laat het Zoon van God weg of verklaar het tot metaforische symboliek en je hebt een westerse boeddha, al zullen de grootinquisiteurs van het boeddhisme aan hun canon blijven vasthouden als geopenbaarde waarheid. Oké, ook met Jezus heb je dan nog geen grondvest voor de ethiek. Maar waarom niet een proberen een dialoog aan te gaan over een eigentijdse ethiek op basis van christendom + boeddhisme + meer?
Met vriendelijke groet,
H.molenaar zegt
Inderdaad, het merendeel vd beoefening omvat niet meer dan emotioneel narcisme. Of is louter bedoeld om de eigen identiteit te vesterken.