Motivatie om te gaan mediteren

Mediteren is in zekere zin het tegengestelde van handelen. In de meditatie doen we fysiek gezien niets, om des te beter te kunnen beschouwen: contemplatie (een nauwkeuriger woord dan meditatie dat letterlijk ‘overdenking’ betekent) is niets doen; we doen nog wel iets met onze aandacht, maar het is de bedoeling dat we dat steeds minder vanuit onze eigen persoonlijkheid (eigen verlangens, ambities, oordelen, afkerigheden) doen, zodat ook daar het ‘zelf doen’ afneemt.

Toch is het gaan zitten in meditatie (of het beginnen van loopmeditatie) met de intentie om meditatie-instructies te volgen een handeling waar een besluit voor nodig is, een besluit dat berust op bewuste of onbewuste motivaties. Het onderzoeken van onze motivaties, dat toch al een belangrijk onderdeel van het spirituele pad is, kan in dit speciale geval extra waardevol zijn. We stellen ons daarom hier de vraag: welke motivaties zijn er zoal om te gaan mediteren en welke zijn de meest ideale?

Een wonder

In zeker opzicht is het een wonder dat een mens gemotiveerd kan zijn om te mediteren. Hoe kan het ego een besluit nemen om zichzelf te vernietigen? Want dat is toch wat de vipassana-meditatie op den duur doet. Kennelijk is er in de mens niet alleen een ego, maar ook iets wat daar bovenuit stijgt. Als er niet zoiets als de Boeddha in onszelf zou bestaan, zou een blijvende motivatie om te mediteren moeilijk verklaarbaar zijn. In de vipassana beschouwen we alle verschijnselen van lichaam en geest met geconcentreerde, onpersoonlijke en neutrale aandacht. Dat is een opoffering van de persoonlijke, op eigen belang gerichte aandacht die in het dagelijks leven meestal de overhand heeft. In de meditatie offeren wij voortdurend ons eigen egocentrisme.

Het vestigen van een regelmaat

Maar niet iedereen is zich van deze afname van egocentrisme bewust, zeker niet in het begin, waarin we vaak mediteren om een of ander levensprobleem te overwinnen. De motivatie om te mediteren kan in de loop van de tijd op het pad aanzienlijk variëren, zoals iedere enigszins gevorderde bij zichzelf kan vaststellen. Een van de uitdagingen waar de beginnende meditator voor staat is om zich zodanig te motiveren dat hij/zij een regelmaat in de meditatie opbouwt. Als we elke keer dat de vraag rijst ‘zal ik nu wel of niet mediteren?’ een motivering moeten bedenken die sterker is dan de redenen om het niet te doen, dan wordt dat een vermoeiende zaak. Het beste voor de beginner is om een besluit te nemen voor een hele periode, bijvoorbeeld enkele weken of maanden, om ten minste – laten we zeggen – zes dagen in de week ten minste – laten we zeggen – twintig minuten te mediteren. Dat vergt inpassing in de agenda en verstandige planning. Het vergt ook zo nu en dan controle of de zelf gestelde doelen gehaald zijn. En het vergt een verstandige houding in het geval dat het niet zo is: geen wegzakken in zelfbeschuldiging, maar simpelweg de discrepantie en eventuele oorzaken vaststellen, en het besluit nemen zich voortaan aan de eigen doelstellingen te houden. Daarbij kan helpen het zich voor ogen houden van de weldaden die de meditatie ons misschien al gebracht heeft en van de weldaden die zij nog kan brengen. Ook kan helpen het besef dat de heilzame gevolgen van de vipassana-meditatie zich alleen gaan manifesteren indien zij langdurig regelmatig wordt volgehouden. Het oude Latijnse spreekwoord ‘De druppel holt de steen uit, niet door geweld, maar door vaak te vallen’ is bij uitstek van toepassing op meditatie.

Een brede waaier van doelstellingen

In de praktijk blijken mensen velerlei motivaties te hebben om te gaan mediteren, en omdat de vipassana een heilzame uitwerking op ons hele karakter heeft kunnen de meeste doelstellingen in principe inderdaad gehaald worden. Beter met mensen omgaan, meer voor zichzelf opkomen, beter luisteren naar anderen, grotere concentratie bij het werk, minder angstig zijn, sterker besef van eigen levensdoel, meer kalmte, meer ontspanning, grotere gevoeligheid van zintuigen, sterkere intuïtie, toename van creativiteit, grotere gelijkmoedigheid bij tegenslagen, betere beoordeling van karakter en gemoedstoestand van andere mensen, vermindering van verveling en depressie: al deze zaken die door een groot deel van de mensheid positief worden beoordeeld kunnen zich ten gevolge van de meditatie ontwikkelen. Zij kunnen voor ogen worden gehouden, en zelfs onderdeel worden van een commercieel uitventen van de meditatie. Wat men er in het laatste geval niet bij vertelt, is dat er ook een prijs is: het gewone ik met zijn gewone verlangens zal moeten inbinden.

De duurzame motivatie

Maar welke van bovengenoemde concrete motivaties ook van toepassing is, zij houdt op wanneer het gestelde doel vroeg of laat bereikt wordt. Een duurzamere motivatie is te vinden in de Pali-canon, waar de meditatie onderdeel is van een spiritueel pad dat pas eindigt met Nirwana. De eerste van de vijf spirituele factoren/krachten geeft de langdurigste en diepste motivatie voor de meditatie, namelijk saddhâ, wat inhoudt vertrouwen, geloof en devotie. Saddhâ kan langzaam of plotseling toenemen, en als ze een bepaald niveau bereikt heeft, is de verdere ontwikkeling van de meditatie gegarandeerd; dan is de scheidslijn tussen psychotherapie en spiritueel pad overschreden; dan mediteert men niet meer met het oog op praktische belangen, maar uit een welbewuste keuze voor het spirituele pad.

In onze op uiterlijkheden, efficiëntie en rationaliteit gerichte beschaving staat saddhâ niet hoog aangeschreven, maar dat vertrouwen een essentieel onderdeel van het spirituele pad is blijkt uit vers 38 van de Dhammapada (uitgeverij Asoka, dec. 2014):

Wiens geest nog niet standvastig is,
Wie niet de Ware Leer begrijpt,
Wie wankel van vertrouwen is,
In hem raakt inzicht niet volgroeid.

Vertrouwen, geloof en devotie

Om met het laatste van de drie elementen van saddhâ te beginnen: devotie maakt alles lichter. Devotie is toegewijd zijn. Zij ontstaat wanneer er een diepe band met de meditatie is, bijvoorbeeld (maar niet uitsluitend) ten gevolge van goede of speciale ervaringen in meditatie. Het is het gevoel: hier wil ik mijn vrije tijd en mijn energie aan geven, of zelfs: hier wil ik mijn leven aan wijden. Het is een vorm van zelfopoffering. We hebben hierboven gezien dat meditatie ook zelfopoffering is, namelijk het opgeven van de egocentrische manier van kijken.

Geloof en vertrouwen gaan hand in hand: vertrouwen wordt blind als het niet op geloof berust; geloof zonder vertrouwen is vruchteloos. Samen zorgen zij voor een helderheid van intentie die onnodige twijfel op afstand houdt en heilzaam is. Omdat het pad naar Nirwana lang is en het onvermijdelijk is dat er zo nu en dan stagnatie optreedt, is vertrouwen/geloof onmisbaar. Er kunnen uiterlijke en innerlijke obstakels op de weg verschijnen. Het eerste geval betreft bijvoorbeeld plotselinge ingrijpende gebeurtenissen in het persoonlijke leven; als voorbeeld van innerlijke obstakels kan genoemd worden dat het normaal is dat in een bepaalde fase van de ontwikkeling van inzicht angst omhoog komt, soms zelfs veel angst. De meditatie kan dit opvangen, maar dan moeten we daar wel vertrouwen in hebben.

Niet irrationeel, maar bovenrationeel

Geloof of vertrouwen waarin? Daarop kan geen exact antwoord gegeven worden en dat is maar goed ook, want als het wel zo was zouden we nooit boven het welbekende kunnen uitstijgen. Een van de globale antwoorden luidt: in de goede afloop van het spirituele pad. Het einddoel van het spirituele pad ligt per definitie buiten de gewone rede: verlichting is niet uiterlijk waarneembaar en voor de persoon zelf is de verlichtingservaring niet in woorden te vatten. Dan is een niet-rationele ondersteunende kwaliteit als saddhâ geen veeg teken, maar is ze plausibel en zelfs noodzakelijk. Omdat we niet precies weten waar het meditatie-proces of de spirituele weg naar toe gaat, is er op het pad niet een resultaatgericht streven nodig, maar als het ware een open streven. Bij afwezigheid van een concreet doel of van een stimulerende rationele gedachte is het zeer goed dat er een diepere laag in ons is die het pad ondersteunt: een emotionele of een intuïtieve onderlaag.

Geloof en vertrouwen gaan verder dan de ratio, de rede, zoals die gewoonlijk opgevat wordt, maar zijn niet irrationeel. Zij berusten niet op de ratio, maar zijn er ook niet mee in tegenspraak. Zij kunnen plausibel gemaakt worden door te verwijzen naar de helden van de geest die overal op deze aarde geleefd hebben en naar de diverse spirituele paden waarvan we heden ten dage een flinke hoeveelheid kennis hebben. In het geval van de vipassana zijn die helden welbekend, en we kunnen ons door hun woorden en hun levensbeschrijvingen laten inspireren.

Boeddha, Dhamma en Sangha

Als we beseffen dat er geen exacte antwoorden zijn, kunnen we ons toch de vraag stellen: geloof en vertrouwen waarin? Het geloof/vertrouwen kan betrekking hebben op de meditatietechniek, op de boeddhistische leer (c.q. een andere spirituele leer), op het eigen vermogen tot mediteren, op een succesvolle afloop van het hele pad (of van een gedeelte ervan). De Amerikaanse meditatieleraar Goldstein onderscheidt nog een andere vorm van vertrouwen: in de ontplooiing van het meditatieve inzicht in ons leven en suggereert – heel interessant – dat er ook zoiets is als vertrouwen in het moment. Maar deze specificatie is niet echt nodig, kan beperkend en zelfs contraproductief werken. In de Pali-canon wordt zelden zo gespecificeerd en volstaat men meestal met het noemen van de drie juwelen waartoe we toevlucht kunnen nemen: de Boeddha, de Dhamma en de Sangha. Dit vertrouwen in de drie juwelen betuigen we in de meditatiegroep van Amersfoort elke meditatie-avond. Hoe we Boeddha, Dhamma en Sangha het beste kunnen verstaan, is een belangrijke vraag, die ik nu buiten beschouwing moet laten.

Een semi-duurzame motivatie

Een veel gehoorde motivatie voor de meditatie is dat je niet alleen je lichaam, maar ook je geest moet verzorgen. Als ik een basiscursus geef, gebruik ik dat argument ook wel eens. Deze motivatie kan samengaan met saddhâ, maar kan ook er voor in de plaats komen. Er spreekt al een zeker vertrouwen uit, maar de vraag rijst: met welke gezondheid neem je genoegen? Met de kleine (geen al te grote problemen in het dagelijks leven) of de grote (geestelijke bevrijding)? De kleine gezondheid gaat vanaf een bepaald moment misschien ook zonder meditatie. Deze argumentatie van meditatie als de geestelijke tegenhanger van tandenpoetsen is een stap naar de saddhâ, omdat geen concrete doelen meer verlangd worden, geen rationele doelstellingen, geen ‘targets’, maar de motivatie kan nog versterkt en verdiept worden.

Weg uit het rad van wedergeboorte

Volgens Bhikkhu Bodhi zorgt het geloof in wedergeboorte voor een onmisbare motivatie voor de gevorderden op het pad. Als het besef groeit dat ontsnapping uit het rad van wedergeboorte door middel van de dood onmogelijk is, wordt de drang naar de laatste bevrijding gewekt, ook als het leven geen problemen meer oplevert en het persoonlijke lijden aanzienlijk verminderd is. In het juni-nummer van de Simsara hebben we gezien dat dit voor veel westerse meditatieleraren toch anders ligt.

We hebben saddhâ niet in de hand

Saddhâ kan niet naar believen opgeroepen worden. In christelijke termen zouden we het een genade Gods kunnen noemen (Interessant is in dit verband dat Luther en andere protestantse theologen het geloof ook als een genade beschouwden). Maar het zit in ieder van ons verscholen en kan onder bepaalde omstandigheden opbloeien. Het maakt deel uit van de Boeddha in onszelf. Dat is de reden dat saddhâ niet zomaar een willekeurig geloof is, en dat het een diepere motivatie geeft dan bovengenoemde concrete doelstellingen. Het berust op onze diepste kern, op de bron van alle spirituele waarheid. Een van de manieren om saddhâ te laten opbloeien is om zich te laten inspireren door verhalen over heiligen of andere spirituele helden, of door spiritueel ingestelde mensen in onze omgeving die ons respect afdwingen. Ook de Dhamma kan inspirerend werken, maar als we op korte termijn inspiratie zoeken om het hart aan te laven is het raadzaam een klein stukje Dhamma te nemen dat niet door ingewikkeldheid te veel van ons verstand eist.

Belemmeringen voor zitmeditatie, praktische tips

Als we ons nu even beperken tot de concrete vraag of we op een gegeven moment wel of niet gaan mediteren, dan zijn er drie hoofdredenen waarom we het niet doen. Er is emotionele weerstand, bijvoorbeeld tegenzin. Er is vermoeidheid of te weinig energie. Andere dingen worden belangrijker gevonden. De praktische vraag luidt wat we in elk van deze gevallen het beste kunnen doen.

Emotionele weerstand is soms moeilijk te overwinnen. We hoeven ons niet bij het gevoel neer te leggen, we kunnen onszelf verstandig toespreken of ons aan onze saddhâ herinneren. Belangrijk is dat we de weerstand niet meteen weg willen hebben. Zo iets kost tijd en kan een lange zuivering vergen. Geduld is daarom een sleutelwoord. De meditatie lost op den duur deze weerstanden op, daarbij zijn waarneming en acceptatie van de weerstand cruciaal.

Vermoeidheid kan inderdaad de meditatie ineffectief maken. Als het regelmatig of zelfs vaak voorkomt, en je toch graag de meditatieweg wilt volgen, is het raadzaam om naar je dagindeling te kijken, en te proberen die anders te maken. Stel je prioriteiten vast. Welke dingen zijn echt belangrijk voor mij? Als meditatie hoog genoteerd staat, wees dan consequent en maak in je agenda plaats voor ontspanning en meditatie. In sommige gevallen is het raadzaam minder tijd aan een betaalde baan te besteden.

Andere dingen lijken belangrijker. Het is raadzaam om eerst te kijken of ze echt belangrijker zijn en om ons niet te laten leiden door uitvluchten die de tegenzin verhullen. Wat kunnen we het beste doen als andere dingen werkelijk belangrijker zijn? Overstappen van formele naar informele meditatie. Dus bewustzijn van het lichaam oefenen. Of de ademhaling waarnemen. Of scherp op onze emoties letten. Kortom de oplettendheid tijdens de dagelijkse activiteiten verhogen. Tot zover de praktische tips.