Tijdens het schrijven van zijn boek On Freedom kwam de Amerikaanse historicus Timothy Snyder in het oorlogsgebied Oekraïne waar het onderwerp naar eigen zeggen overal voelbaar is. Met dit boeiende en actuele boek wil hij dit dikwijls verkeerd begrepen en misbruikte begrip vrijheid herdefiniëren. Dit korte artikel bespreekt delen van On Freedom.
Timothy Snyder schrijft in zijn voorwoord bezorgd te zijn, omdat ‘vrijheid’ in zijn land wordt gebruikt zonder afweging van de inhoud ervan. Amerikanen denken vaak dat het bij vrijheid slechts gaat om de afwezigheid van een obstakel, zoals een bezetting, onderdrukking of zelfs een regering. Dit verschijnsel noemt hij negatieve vrijheid: freedom from.
Positieve vrijheid
Als we vrij willen zijn, is ook bevestiging nodig. ‘Meestal is het nodig om de wereld en onszelf aan te passen op grond van wat we weten en van waar we waarde aan hechten. Hiervoor hebben we de juiste structuren nodig, zowel moreel als politiek. Deugd is ook een niet te scheiden deel van vrijheid.’ Dit noemt de auteur positieve vrijheid, dit willen: freedom to.
In 1958 hield de Britse filosoof en politicoloog de lezing Two Concepts of Liberty en maakt onderscheid tussen positieve en negatieve vrijheid.
Negatieve vrijheid veronderstelt dat het wegnemen van een obstakel het enige zou zijn dat nodig is om vrij te zijn. Ook wordt Amerikanen verteld dat ze hun vrijheid kregen dankzij de Founding Fathers, het nationale karakter van hun land of dankzij de kapitalistische economie. Niets hiervan is volgens Snyder juist. Immers, vrijheid kan niet worden gegeven, of geërfd en geen enkel land is vrij. Alleen mensen kunnen vrij zijn en het moment dat je denkt dat vrijheid gegeven is, glipt het door je vingers.
Als we vrijheid ook in verband brengen met krachten buiten onszelf en we geloven dat de buitenwereld ons bedreigt, dan geven we vrijheid op voor veiligheid. Vrijheid en veiligheid zijn beide nodig, betoogt de auteur. Om vrij te zijn moeten mensen zich veilig voelen.
Juiste regering
Snyder schrijft in het voorwoord van zijn boek: ‘We maken vrijheid mogelijk niet door het afwijzen van een regering, maar door het bevestigen van vrijheid die ons gidst naar een goede regering. Redenerend vanuit de juiste definitie van vrijheid zullen we de juiste soort regering krijgen. Hiervan ben ik overtuigd.’ In de slotbeschouwing van het boek verklaart hij: ‘Vrijheid betekent nooit uitsluitend dat de regering ons alleen moet laten. Ook betekent het niet dat wij de regering alleen laten. De vormen van vrijheid moeten dagelijkse praktijk zijn.’ De auteur beschrijft aansluitend hoe zowel individuen als overheid dit kunnen doen.
Vormen van vrijheid
Vrijheid rechtvaardigt juist bestuur (good government) en de vijf vormen van vrijheid geven aan de manier waarop. Ze zijn het verband tussen de vrijheid als principe en de vrijheid als praktijk en realiseren een wereld waarin mensen handelen op basis van waarden. ‘De vormen zijn de oplossing voor twee ogenschijnlijke raadsels: een vrij persoon is een individu, maar niemand wordt alleen een individu.’
De vijf vormen van vrijheid zijn:
- Soevereiniteit is de vanaf de geboorte aangeleerde mogelijkheid om keuzes te maken. Dit gebeurt met steun en aanwezigheid van anderen;
- Een soeverein persoon leert de wereld te zien zoals deze is en hoe deze kan zijn. Hij vermengt zijn verkozen waarden met de buitenwereld om iets nieuws te maken. Deze onvoorspelbaarheid is de tweede vorm van vrijheid;
- Als de voorwaarden voor soevereiniteit en onvoorspelbaarheid zijn gevormd, rebelleren we tegen de instituties die dit mogelijk maakten en kiezen we onze eigen weg. Deze mobiliteit om zich te bewegen door tijd en ruimte bevordert dit;
- Wat we niet weten kan ons kwetsen, wat we weten helpt ons voor onszelf op te komen. Feitelijkheid geeft ons grip op de wereld waardoor we deze kunnen veranderen;
- Geen enkel individu bereikt vrijheid alleen. Praktisch en ethisch betekent jouw vrijheid de mijne. Solidariteit is de erkenning van de vrijheid van ieder ander.
‘De eerste drie vormen betreffen verschillende levensfases: soevereiniteit de kindertijd, onvoorspelbaarheid de jeugd en mobiliteit de jong volwassenheid. Feitelijkheid en solidariteit zijn de volwassen vormen van vrijheid, die de andere mogelijk maken.’ Snyder besteedt een hoofdstuk aan elk van de vijf vormen van vrijheid. In dit artikel komen de hoofdstukken soevereiniteit en solidariteit aan bod.
Vorm van vrijheid soevereiniteit
Volgens de Duitse filosofe Edith Stein verwerven we zelfkennis door het erkennen van anderen, aldus de auteur. Hij schrijft: ‘Only when we recognize that other people are in the same predicament as we are, live as bodies as we do, can we take seriously how they see us. When we identify with them as they regard us, we understand ourselves as we otherwise might not,’ bladzijde 21.
Het Duits kent twee begrippen voor ‘body’ namelijk Leib en Körper. Körper kan verwijzen naar het lichaam van een persoon, maar bijvoorbeeld ook naar een ‘vreemd lichaam/indringer’ (Fremdkörper) en een ‘hemellichaam’ (Himmelskörper). Een Körper kan leven, maar dit is niet noodzakelijk. De auteur citeert Stein: ‘There can be a Körper without me, but no Leib without me.’
Leib verwijst naar een levend menselijk of dierlijk lichaam, of dat van een verzonnen wezen in een verhaal. Net als een Körper is een Leib onderhevig aan de natuurwetten. Echter, een Leib kan ook bewegen, kan voelen en heeft eigen regels en kansen. Mensen delen elkaars lijfelijkheid en dankzij Leib komen verschijnsels in beeld die essentieel zijn voor het leven en voor de vrijheid, zoals geboorte, slaap, waken, gezondheid, ziekte en dood. ‘Dankzij het Leib van een ander zijn we bevrijd van het denken over onszelf als buiten de wereld te staan, of tegenover de wereld. Een kleine sprong van inlevingsvermogen staat aan het begin van de kennis die we nodig hebben om vrij te zijn.’
Ontmenselijking
Als we anderen daarentegen zien als voorwerpen, leren we hen en onszelf niet kennen en worden we kwetsbaar voor degenen die ons willen misbruiken en overheersen. Als we anderen zien als voorwerpen gaan we onszelf ook als zodanig zien en zullen we ook door anderen als objecten worden gemanipuleerd. Zo bezien is negatieve vrijheid zelfbedrog van mensen die niet echt vrij willen zijn.
Oekraïne is al lang het onderwerp van de koloniale fantasieën van wereldrijken, maar er was geen oog voor de bewoners of ze werden afgeschilderd als onmensen. De volgende stap is geweld. Als een lichaam is onteerd en een persoon vernederd, wordt het voor een moordenaar simpeler om zijn smerige taak uit te voeren. Ontmenselijking van anderen maakt ons onvrij.
Vorm van vrijheid solidariteit
Solidariteit maakt de cirkel van vrijheid rond. Immers, niets van wat nodig is om vrij te zijn kunnen we zonder anderen tot stand brengen. Libertariërs denken hier anders over.
Volgens libertariërs verdedigt de ‘vrije markt’ onze vrijheid. ‘In een ‘vrije markt’ wordt vrijheid gedefinieerd als het recht van dingen om door mensen over de aardbol vervoerd te worden. Zij worden beschreven als obstakels, of als entiteiten met verplichtingen ten opzichte van dingen.’
Oligarchen
Libertariërs ontzeggen mensen de vrijheid om de manier waarop het kapitalisme opereert te veranderen. Door herverdeling, verzorgingsstaten en politieke acties in het algemeen af te schilderen als verboden ‘ingrepen’ in de economie, garanderen zij de triomf van gigantische ondernemingen en de concentratie van rijkdom in de handen van enkelen.
Het is eigenlijk onnodig om uit te leggen waarom schatrijke mensen geloof hechten aan de fantasie van de vrije markt. Het is hun immers te doen om eigen gewin en het behoud van hun rijkdom. Digitale en fossiele oligarchen beweren zelfs het recht te hebben om geen belasting te betalen, omdat ze hun fortuin zelf gemaakt zouden hebben. De hypocrisie is dat zij dankzij overheidsingrepen zoals overheidssubsidies en investeringen in de infrastructuur, hun fortuin verwierven. Het is begrijpelijk dat zij zich tegen de overheid verzetten om te voorkomen dat anderen hen na doen.
Ook voor niet-rijken is het vrije markt sprookje aantrekkelijk. Ze dromen ervan dat de vrije markt alles voor hen beslist en de persoonlijke verantwoordelijkheid opheft die met vrijheid gepaard gaat. Je hoeft alleen maar te besluiten je over te geven aan de markt.
De vrije markt is niet meer dan een slogan van onzinnige tegenstrijdigheden en politieke pesterijen, aldus Snyder. Als we onze vrijheid delegeren aan een markt of iets anders, wordt vrijheid onderwerping. Het reduceert ons tot robots die algoritmes volgen.
‘Notalitarians’
De Poolse schrijver, historicus en adviseur van de onafhankelijke vakbond Solidarność Adam Michnik schreef in de gevangenis dat de gevaarlijkste mensen degenen zijn die in één waarheid geloven of in geen enkele. Vrijheid begint volgens de auteur met het onderkennen van het verschil tussen wat is en hoe het zou moeten zijn en vrije personen opereren in de vrije ruimte hiertussen. Zij die één waarheid aanhangen, Snyder noemt ze ‘totalitarians’, claimen deze ruimte blijvend en voor iedereen gedicht te hebben. Aanhangers van de opvatting dat er helemaal geen waarheden bestaan, ‘notalitarians’, halen de schouders op en zeggen dat het probleem van wat is en hoe het zou moeten zijn helemaal niet bestaat.
‘Totalitarians’ en ‘notalitarians’ zuigen ons in een politiek van ‘wij’ en ‘zij’. De eersten menen dat uitsluitend de eigen groep het ene zaligmakende doel begrijpt. De tweeden nodigen ons uit onze eigen gevoelens te verkiezen boven die van anderen.
‘Notalitarians’ verheffen hun eigen ‘stam’ boven de andere. Uitleg is onnodig, want waarheden en waarden bestaan toch niet. Zij zijn volgens de auteur ‘aantrekkelijk hatelijk’ en presenteren in ‘niets geloven’ als intelligentie. Feiten worden verdacht gemaakt en zijn daarom slechts meningen, die niet beter zijn dan emoties, dus vergeet journalisten, historici en wetenschappers. Samengevat: ‘Laat oligarchen proberen ermee weg te komen en geniet van het kijken naar hoe alle anderen lijden. Laat de wereld eindigen in een zelfgenoegzame sneer.’
Nieuwe vergezichten
Wanneer we de vijf vormen van vrijheid in praktijk brengen, klimmen we hogerop en zien we nieuwe vergezichten, betoogt Timothy Snyder. Hij citeert Simone Weil: ‘If I am walking up the flank of a mountain, I might first see a lake, and then, after a few steps, a forest. I have to choose between the lake and the forest. If I want to see both the lake and the forest, I have to climb higher.’
Conclusie
In zijn boek On Freedom bespreekt Timothy Snyder weliswaar de situatie in de VS, maar hij haalt zijn vergelijkingen uit de geschiedenis van West en Oost-Europa, de Sovjet-Unie en van Nazi-Duitsland. Hij treedt in discussie met verschillende filosofen en citeert expliciet de Duits-Joodse Edith Stein en de Frans-Joodse Simone Weil, de Tsjechische Václav Havel en de Poolse Leszek Kołakowski. Zij zijn onbekend in Amerika.
De argumenten in zijn betoog ontstonden tijdens het lesgeven aan een groep gevangenen in een Amerikaanse maximaal-beveiligde gevangenis. Hij werkte ze uit tijdens zijn drie reizen naar Oekraïne. De fundamentele vragen in zijn boek kreeg hij onder andere van zijn lezers. In Bloodlands en Black Earth bestudeert hij massamoorden. Ze veroorzaakten veel discussie en dit leidde tot het ethische onderwerp van On Freedom. Als hij in staat is het slechtste te beschrijven, kan hij dan niet het beste voorschrijven? Er werd hem gevraagd hoe een beter Amerika eruit zou zien. Snyder schrijft: ‘This is the answer. This book is to exemplify the virtues it commends. It celebrates not who we are, but the freedom that should be ours.’ Al met al niet alleen boeiend en interessant boek, maar vooral ook een diep menselijk verhaal.
Gerrit Gerritsma zegt
Mooi stuk. ‘Bloedlanden’ is ook een uitgebreid en noodzakelijk werk van deze schrijver. Over de verschrikkingen die plaatsvonden onder Stalin en Hitler in landen als Oekraïne, Polen, Wit-Rusland en de Baltische Staten.
Gerrit Gerritsma zegt
Het boek werd genoemd in je stuk , daar had ik ‘overheen gelezen’. Mijn excuses.
Jules Prast zegt
Lesje voor boeddhisten: Timothy Snyder (een inspirerende historicus in woord en geschrift) laat met On Freedom zien dat ook denken een verlichtingsweg kan zijn.