Een zelfgenoegzaam, vrijblijvend iets-isme

In een column in de NRC maakt Monique Snoeijen zich vrolijk over boeddhisme. Altijd nu, nooit meer zorgen. Totdat boeddhisten geloofwaardig kunnen uitleggen én voorleven wat ze onderscheidt, hoeven ze niet op al te veel maatschappelijk begrip te rekenen.

Hadden er in de tijd van de Boeddha vliegtuigen bestaan, was hij dan van continent naar continent gereisd om zijn inzichten onder de aandacht van de mensheid te brengen? Was er Facebook en Twitter geweest in de tijd van de Boeddha, zou hij dan zijn wijsheden en de foto’s van zijn reizen in statusberichten met zijn volgelingen hebben gedeeld?

Deze vragen komen in mij op nu Monique Snoeijen zich in een column in de NRC van dit weekeinde (pag. 23) vrolijk maakt over een lang interview van Marjoleine de Vos met milieuwetenschapper en boeddhist Matthijs Schouten, een week geleden in de zaterdagse kleurenbijlage DeLuxe van dezelfde krant. Alles is veranderlijk en onderling verbonden, zegt Schouten in het interview. Snoeijen voert dit aan de hand van voorbeelden uit het dagelijks leven door tot in het absurde. Relatie verbroken? Loslaten, morgen is er weer een dag. Heerlijk, zegt ze, ik word boeddhist! Altijd nu, nooit meer zorgen.

Persoonlijke transformatie

Snoeijen zet boeddhisme neer als een zelfgenoegzaam, vrijblijvend ‘iets-isme’. Geeft Schouten daar aanleiding toe? Ja en nee. Voor lezers die vertrouwd zijn met boeddhisme spreekt hij misschien begrijpelijke taal. Maar in zijn betoog ontbreekt er ook een belangrijk element: het perspectief van werkelijke persoonlijke transformatie en de uitdagingen van de boeddhaweg.

Er bestaat zoveel boeddhisme als de kleuren van de regenboog. Zoveel dat het moeilijk, zo niet onmogelijk is, erover te generaliseren. Toch kun je, denk ik, zeggen dat als boeddhisme, in welke vorm dan ook, iets betekent, het is dat mensen er een heilshorizon door ervaren, een uitzicht op bevrijding dat ze beïnvloedt in hun in-de-wereld zijn, in hun gedrag en verwachtingspatronen. Dat is wat betekenisvol boeddhisme onderscheidt van ‘iets-isme’. Maar zijn boeddhisten daar duidelijk genoeg over? Gemiddeld genomen: nee, moet, denk ik, daar het eerlijke antwoord op zijn.

Zonnebank
Om te beginnen zijn er mensen voor wie boeddhisme inderdaad overwegend een ‘lifestyle’ is die zich moeiteloos vermengt met modieuze aandacht voor ‘personal health and well-being’. Boeddhisme onder de zonnebank. De commercie speelt er handig op in. Journalisten en columnisten zien dat ook. Kun je het hen kwalijk nemen dat ze zich daar kritisch over tonen? Als boeddhist moet je je volgens mij expliciet uitlaten over wat jou onderscheidt van de ‘iets-isten’, wil je voorkomen dat je met hen op één hoop wordt gegooid.

Dat is niet voor iedereen makkelijk, ook niet voor mensen die wel serieus met boeddhisme bezig zijn. In zekere zin bevindt het boeddhisme zich in ons deel van de wereld in een incubatiefase. Het raakt en beweegt nogal wat mensen, maar het heeft onvoldoende kritische massa, onvoldoende expressief vermogen, voor een breed gedragen maatschappelijk begrip van wat het werkelijk omvat.

Messias
Hoe anders is dat met het christendom, wanneer je alleen maar kijkt naar de gretigheid waarmee velen het spektakel van de recente pausverkiezing via het nieuws tot zich hebben genomen. De Joodse heilsverwachting van de komst van een Messias heeft voor gelovige christenen uitdrukking gevonden in Jezus, de ‘zoon van God’ en de ‘middelaar’ die mensen met zijn voorspraak bij zijn vader van hun zonden kan verlossen en uitzicht biedt op het eeuwige leven in het Reine Land na de dood.

Welke verslaggever gaat met katholieke ambtsbekleders en Vaticaankenners ook nog even in discussie over de fundamenten van het christelijke geloof? Niemand die dat van ze verwacht. In dat opzicht is het fijn dat de nieuwe paus zelf niet om de hete brij heen draait maar er vanaf dag één duidelijk over is wat in zijn ogen de katholieke levenspraktijk betekenisvol en onderscheidend moet maken.

Huwelijkspartner
Matthijs Schouten wordt in het interview vorige week in de NRC wél aan de tand gevoeld over de betekenis van boeddhisme. Veranderlijkheid, loslaten en verbinding volstaan niet als verklaring, kunnen we uit de kritische reactie inmiddels afleiden. En zo onwelwillend was de interviewer niet eens. Als je je aan niets moet hechten, hoe zit het dan bijvoorbeeld met je huwelijkspartner, vraagt ze aan Schouten. Dat is, hoe moeilijk ook, een intelligente en terechte vraag.

De Boeddha leerde, evenals Jezus overigens, een bepaalde mate van ‘van de wereld afgekeerd zijn’. Dat is de kern van de persoonlijke transformatie die zich voltrekt wanneer je de leer van de Boeddha in zijn volle breedte en diepte tot je laat doordringen, tot welke stroming je verder ook behoort. Totdat boeddhisten dit geloofwaardig kunnen uitleggen én voorleven, hoeven ze niet op al te veel maatschappelijk begrip te rekenen.

Karma
Voor nu is er een extra inspanning nodig om te laten zien hoe je met boeddhisme de ‘eendimensionale mens’ uit de kluisters van zijn onwetendheid kunt losmaken. Alle zingeving, elke religie, drijft immers in een zee van heilsverwachting. Beter daar dan ook duidelijk over te zijn. Wanneer je daarin als boeddhist wilt meekomen, dan zul je in het publiek moeten spreken over Voorwaardelijk Ontstaan en hoe de mogelijkheid van bevrijding ankert in de voorstellingswereld van karma en reïncarnatie, ook als je je verder niet wilt inlaten met metafysische speculatie. Dat is in wezen van dezelfde orde als een paus die wijst op het belang van bouwen aan de kerk en leven vanuit het kruis.

Dit perspectief betrekken in het discours is voor boeddhisten broodnodig, zeker wanneer ze de ambitie koesteren alle levende wezens te bevrijden. Het vereist echter wel dat ze hun bronnen kennen en hun handelen daarnaar richten. Zijn boeddhisten in ons deel van de wereld wel in staat, wel gedreven genoeg om de bevrijding aan de man te brengen met dezelfde vurigheid als waarmee monniken in de eeuwen na de Boeddha zijn leer verspreidden in India en andere delen van Azië?

Persoonlijk betwijfel ik of de Boeddha zelf het vliegtuig had genomen of vanaf een smartphone de Dharma had gepropageerd via zijn twitteraccount @Tathagata (jammer genoeg reeds bezet). Leraren van dat formaat hebben een scherp oog voor de voetangels en klemmen die je er onnodig bij kunnen hinderen het ‘van de wereld afgekeerd zijn’ in de praktijk te brengen. Bovendien weten ze dat niet hun fysieke actieradius, maar de kracht van hun leer het vermogen in zich herbergt de wereld te omspannen.

Jules Prast