Meditatie wordt vaak begrepen in termen van concentratie. In het hedendaagse India bijvoorbeeld, wordt meditatie bijna altijd gelijkgesteld aan concentratieoefeningen. Mediteren betekent dan dat men zich op iets concentreert en dat men zijn best doet om vrij te worden van gedachten. Men wordt aangespoord om gedachten uit te bannen.
In de westelijke christelijke traditie daarentegen wordt mediteren gewoonlijk begrepen in termen van contemplatie: diep nadenken over bepaalde waarheden die bijvoorbeeld in de bijbel te vinden zijn. In de Nieuwe Tijds-wereld verstaat men onder meditatie vaak een vorm van visualisatie. In een geleide meditatie worden we dan gevraagd om ons bepaalde dingen of situaties voor te stellen. Hoewel al deze geestelijke oefeningen hun specifieke waarde hebben, wil ik er hier toch op wijzen dat meditatie eigenlijk naar iets anders verwijst. Wat dat precies is, probeer ik in het onderstaande weer te geven.
Om te beginnen is het belangrijk dat we meditatie weten te onderscheiden van concentratie, contemplatie en visualisatie. Mediteren betekent: loslaten, ontspannen, laten gebeuren, niets doen, bewust waarnemen. Het wezen van meditatie is het tot rust laten komen van geestelijke activiteiten, waarbij we ons geleidelijk aan bewust worden van de bron van alle geestelijke activiteiten: bewustzijn als zodanig, het ware zelf. Meditatie is ontworpen om vanuit activiteit naar stilte te komen, om onze aandacht van ons hoofd naar ons hart te leiden.
Wanneer we moeiteloos mediteren, ervaren we toenemend fijnere stadia van ons gedachten-proces, totdat we tenslotte bij de bron van onze gedachten aankomen. In deze ontspannen toestand van geest en lichaam, ervaren we een soort innerlijke stilte en innerlijke vrede. Deze toestand voelt aan als een soort thuiskomen bij onszelf.
Zolang we daarentegen op de een of andere manier moeite blijven doen en iets proberen te bereiken, blijven we gevangen in geestelijke activiteit. Alle geestelijke activiteiten zijn in wezen niets anders dan bewustzijn in beweging. Zolang we geabsorbeerd blijven in geestelijk activiteiten, kunnen we per definitie niet bewust worden van de bron van geestelijke activiteiten: ons ware zelf. We zijn weliswaar ons ware zelf, maar in de gewone waaktoestand ervaren we niet de ware aard en essentie van ons zelf … in de gewone waaktoestand zijn we niet zelfgerealiseerd.
Om te ervaren wat we in wezen zijn – om ons ware zelf te realiseren – is het nodig dat we onze geestelijke activiteiten tot rust laten komen. Daarom begint de meest wetenschappelijke tekst over de filosofie van yoga – de yoga soetra van Patanjali – met de beroemde spreuk: “Yogash chitta vritti nirodhaha” – “Yoga (Eenheid) is het tot rust laten komen van geestelijke activiteit”. (Y.S. 1.2) Om de eenheid in ons zelf te ervaren, hoeven we alleen maar alle geestelijke activiteiten tot rust te laten komen. Dan, zo zegt de volgende yoga soetra: “Tada drastuh svarupe vasthanam” – “Dan is de waarnemer (het subject) gevestigd in zijn essentie.” (Y.S. 1.3) Onze essentie is bewustzijn als zodanig. Op het niveau van bewustzijn als zodanig zijn we heel, daar ervaren we de eenheid, de onverdeelde toestand van ons ware zelf.
In de gangbare waaktoestand zijn we ons niet bewust van de bron van onze gedachten. We zijn ons niet bewust van ons ware zelf … Dit betekent in feite dat we niet helemaal onszelf zijn in alle omstandigheden, we zijn niet helemaal authentiek. Dat is de uiteindelijke, meest diepgaande reden ervoor, dat we niet altijd gelukkig en vervuld zijn. Wanneer we niet ontspannen zijn, worden we per definitie gespannen, gefrustreerd, gestrest, depressief of we ontwikkelen zelfs een burn-out conditie. Meditatie is nu precies ontworpen om deze negatieve effecten van het gebrek aan zelfrealisatie uit de wereld te helpen. Meditatie betekent in wezen dan ook niets anders dan bewust te worden van ons ware zelf.
In de gangbare waaktoestand identificeren we ons met ons lichaam, met onze gedachten en gevoelens, met ons ik-besef, met ons ego, met onze functie in de samenleving. Maar daarbij begaan we een fundamentele vergissing. We zijn immers niet al deze veranderlijke dingen! We zijn niet ons altijd veranderende lichaam: we hebben een lichaam. We zijn niet onze veranderende gedachten, we hebben veranderende gedachten. We zijn niet onze veranderlijke gevoelens, we hebben veranderlijke gevoelens. We zijn niet ons beroep en plaats in de samenleving, we hebben een bepaald beroep en plaats in de samenleving. We zijn niet ons ik-besef, we hebben een ik-besef. We zijn niet ons ego, we hebben een ego. In werkelijkheid zijn we niet al deze relatieve dingen! Wat zijn we dan wel? We zijn de stille waarnemer van al deze relatieve dingen. We zijn de onveranderlijke waarnemer van alle veranderingen in ons lichaam-geest-zielsysteem en in onze omgeving: we zijn bewustzijn als zodanig.
Bewustzijn heeft een merkwaardige eigenschap: het identificeert zich met wat het ook maar ervaart. Wanneer we ons ware zelf niet ervaren, dan identificeren we ons met datgene dat we wél ervaren: ons lichaam, onze gedachten, gevoelens, onze functie in de samenleving, ons ik-besef, ons ego. Ervaren we eenmaal onze essentie, ons ware zelf, dan identificeren we ons spontaan daarmee. En deze identificatie voelt veel dieper, veel ‘waarder’ aan dan de identificatie met relatieve zaken. Dan weten we diep van binnen wat we werkelijk zijn: zuiver onbegrensd gelukzalig bewustzijn.
Om de mensheid te helpen thuis te komen in haar ware aard en essentie, hebben de wijzen van weleer de methode van meditatie ontworpen. Het woord meditatie komt van het Latijnse medi tare, hetgeen letterlijk betekent: naar het midden brengen: onze aandacht naar ons midden brengen. Wat is ons midden, wat is ons centrum? Dat is het ik-besef, dat we ervaren in onze hartstreek. In onze hartsteek (hartchakra) kunnen we bewust worden van de bron van onze gedachten en gevoelens: bewustzijn als zodanig. Dit is een ervaring van innerlijke stilte, innerlijke rust en innerlijke vrede. Mystici van oost en west beschrijven dit als de meest intieme ervaring van gelukzaligheid.
Tijdens het proces van afname van geestelijke activiteit tijdens de meditatie, komt ook het lichaam in een diepe rusttoestand. Dit is onder andere aangetoond in onderzoeken naar de TM techniek (transcendente meditatie). Daarbij is gebleken dat de rust die we in de meditatie ervaren wel twee maal zo diep kan zijn als de rust die we in het diepste punt van de slaap ervaren. Door deze diepe fysiologische rust kunnen diep gelegen spanningen (stressen) worden opgelost, die de rust van de slaap niet oplossen kan! Dit proces kan vergeleken worden met een sneeuwploeg: terwijl deze voorwaarts beweegt, gooit hij hindernissen voor zijn vooruitgang aan de kant. Dus terwijl we ons subjectief steeds rustiger voelen, worden mentale en fysiologische spanningen geleidelijk aan opgelost. Je kunt dit natuurlijke proces ook vergelijken met een zonsopkomst: hoe lichter het wordt, des te minder kan de duisternis zich handhaven.
Wanneer we dit proces herhalen, liefst dagelijks voor ongeveer 20 minuten, ontstaat er een conditie in ons ziel-geest-lichaam systeem, die in hoge mate vrij is van gespannenheid en stress. Mettertijd ervaren we deze ontspannen toestand van geest en lichaam als een blijvende toestand van innerlijke vrede, vrijheid en vervulling. Zuiver subjectief gezien geeft deze ontspannen toestand van geest en lichaam ons de ervaring van wie we in wezen zijn, en daardoor leren we in te zien wat we in dit leven werkelijk willen. Deze subjectieve ervaring overtuigt ons van het nut van meditatie! Niets anders is in staat ons een dergelijke diepe ontspanning te geven en niets anders kan onze zelf-ervaring zo verhelderen.
Door dagelijks met geduld en toewijding te mediteren, leren we ons ware zelf – dat in wezen uit gelukzaligheids bewustzijn bestaat – steeds beter kennen. Door de dagelijkse afwisseling van rust (tijdens de meditatie) en activiteit (na de meditatie) wordt het zelfbewustzijn spontaan meer en meer gehandhaafd tijdens de dagelijkse activiteiten. Zo worden we authentieke en ja … zelf-gerealiseerde mensen. Het mooie van zelfrealisatie is, dat wanneer we eenmaal onszelf zijn in alle omstandigheden, dan ervaren we dat het leven zich als vanzelf ontwikkelt! We ervaren dat we daar niet voor hoeven te vechten. Geen overmatige moeite is daarvoor nodig: alles gaat van zelf. Dit is de moderne beschrijving van wat Jezus noemde: “Zoek eerst het koninkrijk der Hemelen binnen in je, en al het andere zal je worden toegeworpen”. Duizenden jaren voor Christus werd deze ervaring al verwoord in de Rig Veda, het oudste tekstboek ter wereld: “Yatinam, Brahma bhavati saratih” ¬ – “Voor degene die in zich zelf gevestigd is, wordt Brahman (de kosmische creatieve Intelligentie) zijn dienaar”.
Elke spirituele leraar heeft deze waarheid in zijn eigen specifieke jargon uitgedrukt. Deze vervulde en rijpe toestand van de geest werd in de verschillende spirituele tradities verlichting, bevrijding, verlossing, redding, satori, nirwana, etc. genoemd. Wat men vroeger verlichting e.d. noemde, is niets anders dan deze ontspannen, vredige, rijpe, volwassen bewustzijnstoestand. In een woord: Wat men vroeger verlichting noemde, is niets anders dan geestelijke volwassenheid. Zoals in onderzoeken naar verschillende vormen van meditatie is gebleken, heeft meditatie een harmoniserend effect op onze twee hersenhelften. Mannelijke eigenschappen worden verbonden met vrouwelijke kwaliteiten. Verstand verbindt zich met gevoel. Redelijkheid verbindt zich met intuïtie. Wetenschappelijkheid verbindt zich met spiritualiteit. Persoonlijkheid verbindt zich met de ziel. Het individuele verbindt zich met het universele. In deze bezielde toestand van toenemende integratie, worden we meer en meer creatief en intelligent, waardoor we ons leven díe vorm kunnen geven, die we ons altijd gewenst hebben.
Meditatie kan daarom de gouden sleutel tot geluk in het leven worden genoemd. Zij lost spanning en stress op, en opent daarmee de weg naar authenticiteit en vervulling. Ook maatschappelijk gezien is deze subjectieve transformatie de enige weg die de mensheid werkelijk verder helpen kan. Maatschappelijke vrede kan slechts ontstaan, wanneer de individuele mensen vrede in zichzelf ervaren. Alle andere wegen leiden slechts tot oppervlakkige veranderingen. Meditatie is dus geen een luxe! Zij is niet slechts bedoeld voor Indiërs of andere Aziaten: Meditatie is de sleutel tot de geestelijke gezondheid en geestelijke volwassenheid van alle mensen, in oost én west. Een mens wordt pas werkelijk mens – een geestelijk volwassen mens – wanneer hij of zij zijn/haar goddelijke essentie heeft gerealiseerd. Op basis van de innerlijke vrede die we dan deelachtig worden, voelen we ons spontaan gelukkig en dankbaar. Dat is de natuurlijke toestand van de mens.
Louis van Bebber zegt
Ik sla dit stuk op. Alles wat bijdraagt in toegankelijker maken van, inbedden in een gekend begrippenkader en daarmee aan verspreiding van de weg naar zelf-zijn, vind ik ondersteunend op de weg naar vrede.