Frans Langenkamp – Verlangens zijn de oorzaak van lijden

Verlangens zijn de oorzaak van het lijden. Om gelukkig te worden moeten we ophouden met het koesteren van verlangens.

Hoewel dit niet vaak expliciet beweerd wordt, bestaat er toch de tendens om in deze richting te denken en te spreken. Dit misverstand komt onder andere voort uit een interpretatie van Boeddha’s ‘tweede edele waarheid’. Boeddha zei daarin dat we door onwetendheid over de ware aard van het leven ons dingen gaan wensen die ons in de problemen brengen. Vaak is in vertalingen te lezen dat Boeddha onderwees: ‘Verlangens zijn de oorzaak van het lijden’. Ook las ik een ‘citaat’ van Boeddha: ‘Verlangen is de wortel van het kwaad.’ Waar deze spreuken ook precies vandaan mogen komen, het moge duidelijk zijn dat dit onhoudbare thesen zijn. Elk woord dat we uiten wordt vooraf gegaan door een verlangen. Elke daad die we verrichten wordt voorafgegaan door een verlangen. Alle activiteiten van alle levende wezens zijn een poging om een bepaald verlangen te bevredigen.

Er is dus niets mis met verlangen als zodanig. Zonder verlangens te hebben, kunnen we geen stap doen, geen woord zeggen, niet slapen gaan, niet opstaan.

Boeddha was een meditatieve man. Hij leefde vanaf zijn 29^e levensjaar tot aan zijn dood als monnik. Zijn onderwijs heeft ontegenzeglijk een ascetisch karakter, en mensen die hem willen volgen worden vaak monnik of non. Maar ook dat zijn de uitingen van een verlangen. Zelfs het verlangen naar verlichting – of zoals Boeddha het noemde ‘nirwana’, of zoals ik het noem ‘geestelijke volwassenheid’ – is een verlangen. Ook de wens dat de mensheid in vrede leert te leven is een verlangen. En daar is helemaal niets mis mee.

Niets te willen

Mijns inziens komt het idee dat we onze verlangens moeten negeren of onderdrukken voort uit diepe meditatie ervaringen. Wanneer we mediteren, nemen we de houding aan van niets te willen. Ook het verlangen dat gedachten zullen ophouden, horen we in de meditatie los te laten. In meditatie laten we het proberen iets te bereiken los. Wanneer we dan als gevolg van dit moeiteloze mediteren af en toe het stilvallen van geestelijke activiteit ervaren, dan voelen we ons vredig en gelukzalig. Uit deze ervaring heeft menigeen de foutieve conclusie getrokken, dat om vredig en gelukkig te worden, we moeten ophouden iets te verlangen, dat we moeten ophouden iets te proberen. Men heeft het mechanisme van de meditatie abusievelijk geprojecteerd op het gebied van het alledaagse leven in de waaktoestand. Zo probeert men het paard achter de wagen te spannen. Zo ontstaat een grote verwarring, die verstrekkende negatieve gevolgen heeft. In verschillende religieuze tradities bij voorbeeld, heerst min of meer expliciet de opvatting dat wanneer men zijn seksuele verlangens negeert of onderdrukt, men heilig en gelukzalig wordt. Deze opvatting was ook gebaseerd op een diepe meditatie ervaring: men ervoer dat in een diepe meditatieve toestand de behoefte aan seks niet langer aanwezig was … Daaruit trok men de foutieve conclusie dat men gelukkig en vervuld kon worden door het negeren of onderdrukken van seksuele verlangens. Dus ook op dit gebied heeft men het paard achter de wagen gespannen.

Dit gedachtegoed is heel oud en wijd verbreid, in zowel het oosten als in het westen. Het is dan ook niet verwonderlijk dat het zijn ingang heeft gevonden in het Nieuwe Tijds gedachtegoed.

Wanneer we echter zouden proberen op te houden met het hebben van verlangens, dan onderdrukken we de meest natuurlijke en meest authentieke manifestaties van onze ziel.

Uitingen ziel

Verlangens zijn de eerste uitingen van onze ziel. Verlangens liggen ten grondslag aan al ons denken, spreken en handelen. Wanneer we zouden proberen verlangens te onderdrukken, dan onderdrukken we onze ziel en onze zaligheid. Een dergelijke gewoonte zou ons innerlijk verdeeld en schijnheilig maken. Zelfs indien we bemerken dat we naar dingen verlangen die schadelijk voor ons zijn, dan moeten we niet proberen deze verlangens te onderdrukken. We doen er dan goed aan te gaan kijken naar wat de dieper gelegen (psychologische) oorzaak van deze hunkeringen, begeerte, gehechtheid of verslaving is. Door de ontwikkeling van zelfkennis, en door de ontwikkeling van zelfliefde, kunnen we gehechtheden en verslavingen hopen te overwinnen. Naarmate we meer gevestigd worden in een tevreden en gelukkig zelfbewustzijn, worden onze verlangens gezonder, beter, nuttiger. Wanneer verlangens negatief of destructief lijken te zijn, dan doen we er goed aan ze te onderzoeken, ze te doorvoelen, ze te accepteren, ze te omarmen … zonder ze serieus te nemen. We doen er goed aan te realiseren dat deze verlangens de uitdrukkingen zijn van bepaalde tendensen die in onze ziel en in onze geest voorkomen, maar niet in ons ware zelf. Zo kunnen we ons gaan realiseren dat wij zelf de getuige, de waarnemer zijn, van bepaalde tendensen die in onze ziel en in onze geest heersen, die onze geest min of meer in beslag nemen of overschaduwen. Wij zijn echter niet overschaduwd. Wij zijn de waarnemer van onze overschaduwde geest.

Innerlijke afstand

Daarmee onderdrukken we de verlangens niet. Noch de positieve noch de negatieve. Door meditatie ontwikkelen we elke dag meer innerlijke afstand ten opzichte van de tendensen die opkomen in onze geest. Daardoor kunnen we er beter mee omgaan. We leren onze gedachten, onze gevoelens en onze verlangens beter te managen. Maar we horen nimmer het kind met het badwater weg te gooien.

Meditatie is een middel om meer bewust te worden van ons ware zelf, van ons bewustzijn als zodanig. Daardoor wordt ook onze geest helderder en harmonieuzer. Hoe meer we zuiver bewustzijn ervaren, des te zuiverder en positiever onze geest wordt. Door herhaaldelijk een toestand van zuiver bewustzijn te ervaren, worden de tendensen van onze geest – en daarmee de aard van onze verlangens – meer evolutionair; minder schadelijk voor onszelf, voor anderen en voor het milieu. We gaan spontaan verlangen naar een meer harmonieuze, meer wijze, meer evolutionaire, meer duurzame manier van leven. Wanneer we meer en meer gevestigd worden in onze ware aard – die uit zuiver bewustzijn bestaat – worden we van zelf meer liefdevol en wijs. Daardoor worden onze verlangens spontaan – van zelf – meer evolutionair: meer in harmonie met de wetten van de natuur. Door de vervulling van natuurlijke en evolutionaire verlangens worden we geleidelijk aan geestelijk volwassen. Zo bereiken we Nirwana, zou Boeddha zeggen. Wanneer we geestelijk volwassen zijn, leven we optimaal in harmonie met de natuur.

Het leven gaat dus niet om het ophouden met verlangen. Het leven nodigt ons uit om ons bewustzijn verruimen – onze creatieve intelligentie te verhogen – zodat we manieren vinden om onze verlangens op een natuurlijke, evolutionaire en ethische wijze te vervullen. Dat te kunnen is een kenmerk van geestelijke volwassenheid.

Authentieke zelf

Geestelijk volwassen zijn betekent onder meer dat we gevestigd zijn in ons ware, authentieke zelf. Dit is de toestand van innerlijke, subjectieve vervulling. Enkel door het ervaren van deze innerlijke vervulling worden we subjectief vrij van verlangens. Dit is de ware betekenis van ‘Nirwana’. Maar nu komt het: Ook in de bevrijde toestand van bewustzijn blijft ons ziel-geest-lichaam systeem zich van nature vierentwintig uur per dag bezighouden met het produceren van verlangens en het ervoor zorgen dat deze verlangens bevredigd worden… Dit is een diep niveau van spiritueel/psychologisch inzicht dat tot op heden niet op grote schaal bekend is. Daarom breng ik het hier ter sprake, ik verlang ernaar dat alle mensen dit inzicht zullen krijgen). In de zelfgerealiseerde toestand van bewustzijn identificeren we ons met ons zelf, en niet meer met ons ziel-geest-lichaam systeem. Ziel, geest en lichaam hebben voortdurend hun verlangens en behoeften. Deze ervaren we en honoreren we, maar in de toestand van geestelijke volwassenheid zijn we er niet meer mee geïdentificeerd. We verrichten de dagelijkse handelingen naar ons goeddunken, terwijl we gevestigd zijn in het zelf, dat we als absoluut en vervuld ervaren. Het leven wordt dan ervaren als golven van geluk door de vervulling van verlangens, gebaseerd op een innerlijke, onveranderlijke oceaan van vervulling. Dit is de toestand van vol-ledige integratie van lichaam, geest, ziel en het zelf. De toestand die traditioneel ‘yoga’ wordt genoemd.

Geen hoge pet op

Ten slotte nog een opmerking over Boeddha’s leven en leer. Hoewel hij klaarblijkelijk diep in de transcendentie gevestigd was, moeten we constateren dat hij geen hoge pet op had van het relatieve, wereldse bestaan. Hij was blijkbaar van nature een monnik, en was niet echt geïnteresseerd in de integratie van het relatieve bestaan met de transcendente ervaring. Om deze reden tenderen ook zijn volgelingen ernaar om een monnikachtig leven te leiden en het relatieve, vergankelijke bestaan te veronachtzamen. Het doel van boeddhisten lijkt het te zijn om het wereldse leven achter zich te laten, teneinde ‘aan het rad van wedergeboorte te ontsnappen.’

Ook hierin ligt een bron van grote verwarring, die ertoe heeft bijgedragen dat spiritualiteit een slechte naam heeft gekregen. Het leven streeft namelijk van nature naar een volledige integratie van het absolute met het relatieve. Dat is de hele bedoeling van het bestaan. De mens zal daarom niet rusten voordat hij de geïntegreerde toestand van bewustzijn ervaart, waarin hij innerlijk vrede en vervulling geniet terwijl hij uiterlijk de vervulling van gerechtvaardigde verlangens ervaart. Teneinde dit ideaal te bereiken raadt de vedische wijsheid ieder mens het volgende aan: ‘Yoga stha, kuru karmani’ – ‘Gevestigd in eenheid, verricht handelingen’. Of misschien beter vertaald: ‘Verricht handelingen terwijl je gevestigd bent in de eenheid van het bestaan.’ In meer alledaags spraakgebruik: Doe wat er gedaan moet worden op het uiterlijke, relatieve vlak van het bestaan, terwijl je innerlijk gevestigd bent in het bewustzijn van je ware zelf. Dit is de universele formule voor succes op het innerlijke en op het uiterlijke vlak.

De onhoudbare, onpraktische, ongezonde en foutieve formule: ‘Hou op met het koesteren van verlangens’ dient dan ook te worden vervangen door deze universele formule die gebaseerd is op de ervaring van de eenheid die alle verscheidenheid doordringt. Zo worden we elke dag meer en meer gevestigd in de eenheid die alle verscheidenheid heeft voortgebracht en die alles en iedereen doordringt. Zo ontwikkelen we werkelijk een gezond verstand.