In de jaren 60 en 70 van de vorige eeuw leerden we opstandig te zijn. Wat de autoriteit zei, was bij voorbaat verdacht. Deze periode was een grote oefening in het hebben van een eigen mening. We noemden dat links en dat stand voor anti-autoritair, vrijheid van denken, anti-elite, anti-oorlog. Boudewijn de Groot zong: “Droom maar niet te veel van al die dode mensen, droom maar fijn van overwinning en van macht. Denk maar niet aan al die vredeswensen. Meneer de president, slaap zacht”. Inmiddels is het hebben van een eigen afwijkende mening van wat zich links noemt ongewenst. Het is nu juist de bedoeling één perspectief te delen. Het huidige links is niet meer anti-autoritair, maar heeft de mentaliteit van de mensen die zich geslaagd wanen.
Na de monsterzege van BBB bij de laatste verkiezing begonnen de inspanningen om deze partij in een kwaad daglicht te stellen, waarbij kennelijk alles geoorloofd is. In het radioprogramma De Nieuws BV kreeg Marcel van Roosmalen de lachers op zijn hand door de BBB te vergelijken met de Joodse Raad in de Tweede Wereldoorlog, omdat ze zullen moeten gaan meewerken aan de eliminatie van de boeren. De Volkskrant laat de BBB stemmers een ‘onderontwikkelde massa noemen’ en een andere grappenmaker zegt te verlangen naar de dictatuur en het moeilijk te vinden niet neer te kijken op de BBB-kiezer. Ook komt er een voorstel voorbij om mensen van 75 jaar en ouder het stemrecht te ontnemen.
Mensen met een andere mening kunnen niet meer geaccepteerd worden. Er moet één perspectief zijn. De anti-autoritaire generatie van de jaren 60 en 70 en hun maatschappelijk geslaagde kinderen lijken wel te zijn getransformeerd in een getunneld denkende, onverdraagzame, model-gestuurde kliek, die zich verheven voelt boven de andersdenkenden. Door de zege van de BBB is het zelfvertrouwen van de tegenstem echter enorm toegenomen en de kans is groot dat ze zich niet meer het zwijgen laat opleggen. Bij de laatste peiling was de BBB vrijwel net zo groot als de gehele coalitie bij elkaar. Het is niet uit te sluiten dat dit tot grote maatschappelijke spanningen gaat leiden.
Een probleem is dat mensen zich zo sterk identificeren met een bepaald standpunt, dat ze niet meer geïnteresseerd kunnen zijn in wat de ander beweegt. Veel mensen kunnen verschillen niet verdragen, omdat het kennelijk gaat om een enig juiste manier van leven. En daar komen we terecht bij het verschil tussen de linkerhersenhelft en de rechterhersenhelft, hetgeen we in eerdere columns hebben toegelicht (1). De BBB gaat in tegen het model-denken van de linkerhersenhelft. Het is een conflict tussen het bureaucratische denken en gezond verstand. Het model kent geen tegenspraak. Geef je te kennen een andere mening te hebben, dan heb je eigenlijk een heropvoeding nodig. Uit het oog is verloren dat een model een nuttig hulpmiddel is, meer niet.
Met grote meerderheid werd een decennium geleden door de Tweede Kamer besloten om biomassa te gaan bijstoken in kolencentrales. Met miljardensubsidies werd dit gestimuleerd, omdat modelstudies hadden uitgewezen hoe goed dit was voor het milieu. Inmiddels weten we beter. De miljarden hadden net zo goed opgestookt kunnen worden, want wat het model zei, klopte niet.
Of neem de miljarden kostende “Tesla-subsidie”, de fiscale sponsering van elektrische auto’s. Er is grote kritiek op de manier waarop de kosten hiervan berekend werden door het Plan Bureau voor de Leefomgeving. Ondertussen betalen alle belastingbetalers mee aan een mooie Tesla voor de happy few.
We wisten ook al lang dat de regio’s achtergesteld worden bij de verdeling van gelden door de overheid. Onlangs werd dat weer eens aangetoond door een onderzoekscommissie en door de zege van BBB is dit extra relevant. “De modellen die we gebruikt hebben kloppen niet”, sprak Mark Rutte het volk toe. “We gaan andere modellen gebruiken”. Alsof modellen een soort natuurwet zijn die de waarheid representeren. Maar vooral niet toegeven dat je zelf fout zit.
Planbureaus hanteren modellen. Mensen met gezond verstand geven soms aan dat het model en de uitkomsten ervan weinig met de werkelijkheid meer van doen hebben. De natuur staat hier op omvallen toont de Excel-sheet aan en als je kanttekeningen wilt plaatsen dan ben je tegen de natuur. De psychiater Iain McGilchrist ziet dit als een kenmerk van de moderne westerse samenleving waarbij de bijdrage van de rechter hersenhelft aan het begrijpen van de wereld wordt genegeerd. We leven in een bureaucratische wereld waar bureaucraten rapporten schrijven en consultants binnenlopen.
De linkerhersenhelft-o-fielen houden van eenduidigheid, zekerheid, controle en niet te vergeten natuurlijk van macht. Zeer waarschijnlijk zijn dat de mensen die net als iedereen snakken naar veiligheid, maar veiligheid zoeken in het fixeren van ideeën, visies en standpunten. Deze speurtocht naar veiligheid zorgt er juist voor dat veiligheid buiten bereik blijft. Het zorgt voor verwijdering en spanning tussen mensen, omdat het geen empathie kent en dus niet gericht is op verbinding. Mensen met een ander standpunt worden buitengesloten, afgewezen en genegeerd. Het zorgt voor conflict en opstand.
De linkerhersenhelft-o-fielen hebben mogelijk veel te weinig geleerd zich ‘veilig onzeker’ te voelen. Ze hebben te weinig geleerd te vertrouwen op eigen mogelijkheden en op verbondenheid. Het zijn de overlevers onder ons voor wie het bij uitstek aantrekkelijk is om leidinggevende posities te verwerven om zo macht en controle te kunnen uitoefenen. Dat is hun vorm van veiligheid zoeken, die het paradoxaal effect heeft onveiligheid te genereren.
Dit houdt natuurlijk niet in dat elke leidinggevende een linkerhersenhelft-o-fiel is. Er zijn ook leidinggevende bij wie de rechterhersenhelft dominant is. Deze mensen kenmerken zich meer door op interactioneel niveau gelijkwaardig een ontmoeting aan te gaan. Zij werken toe naar cohesie en faciliteren de mensen hiërarchisch onder hen, zich te profileren in hun kwaliteiten. Als we hebben kunnen leren als kind ons ‘veilig onzeker’ te kunnen voelen, kunnen we onze onzekerheid accepteren. We hoeven niet te proberen onze onzekerheid te elimineren en kunnen open en nieuwsgierig naar elkaar zijn. Samenwerken is dan veilig en verlangd.
Mogelijk is de overwinning van BBB een kans om in samenwerking wetenschappers en praktijkmensen belangrijke en noodzakelijke oplossingen te vinden en door te voeren. Samenwerken met het gegeven dat een model per definitie een grote vereenvoudiging van de werkelijkheid is. Iain McGilchrist vatte het als volgt samen: de intuïtie van de rechterhersenhelft is betrouwbaarder en staat dichter bij de realiteit dan het verstand van de linkerhersenhelft. Een model kent de werkelijkheid niet en mag dus niet leidinggevend zijn in de besluitvorming.
2. Misbruik van modellen, lezing planbureau Leefomgeving, groep Omtzigt
Rob van Boven (1951) is psycholoog en geregistreerd psychotherapeut. Hij was consultant voor verschillende organisaties (drugs en verslaving counseling, vaardigheden workshops) en werkte vijftien jaar als een behandelingscoördinator in een psychiatrische instelling. Bij Rob van Boven wordt het geloof van de overlever bewust gemaakt en een juiste plaats gegeven. Het doel is om los te komen van de dwang van het geloof en bewustzijn te ontwikkelen naast deze denk- en voelpatronen. Hoe meer je van het geloof van de overlever bevrijd bent, zonder het te bestrijden, maar door het de juiste plek te geven, hoe vrijer je kan leven.
Luuk Mur ( 1952) is psycholoog en heeft een drietal boeken geschreven over de door hemzelf ontwikkelde hulpverleningsmethode communitysupport. Hij is lid van de Dzogchen Community Nederland. Dzogchen is een vorm van Tibetaans boeddhisme waarbij veel belang wordt gehecht aan de ontwikkeling van individueel bewustzijn. Bij deze traditie streeft men naar non-dualiteit van het bewustzijn. Mensen zijn zich niet alleen bewust ( je weet dat je dit leest), maar je kunt je ook bewust zijn van dit eerste bewustzijn. Dit meta-bewustzijn wordt ‘gewaarzijn’ genoemd.