We leven in het tijdperk van de complottheorieën. Wat zegt dat over onze samenleving?
Een complottheorie geeft een alternatieve verklaring voor een sociaal verschijnsel en in deze verklaring speelt een verborgen bedoeling van bepaalde mensen of groepen een rol. Complotdenkers hebben het daarbij over de echte waarheid, terwijl bijvoorbeeld de overheid de burgers probeert voor de gek te houden door ons heimelijk te misleiden met een nep-waarheid. Complotdenkers zijn achterdochtig en worden door niet complotdenkers paranoïde genoemd. Op dit moment is het Coronavirus en de manier waarop onze overheid hierop reageert een belangrijk complot-onderwerp. Het virus zou een dekmantel zijn voor iets anders.
Als de druk op ons maar groot genoeg wordt, dan kunnen we allemaal paranoïde worden. Als je een goedlopend bedrijf hebt en door het Coronavirus zie je dat je op een faillissement afkoerst, dan komt er mogelijk een moment dat je in je denken de stress van de situatie verlaat en je toevlucht zoekt tot een eenvoudiger beschrijving van de situatie. Je ziet politici op de TV uitleggen aan welke voorschriften iedereen zich moet houden en vaccin-verkopers dagelijks in de talkshows opgewekt toelichten dat er niets anders opzit dan te wachten op een vaccin. Begrijpelijk dat er een behoefte ontstaat aan een andere verklaring voor hetgeen er gebeurt. Er is een neiging bij ons om als het niet fijn gaat de oorzaken van het gebeuren op ons zelf te betrekken. We zouden zelf de oorzaak van het gebeuren kunnen zijn of er ontstaat een vermoeden dat het bedoeld is om ons te pakken. Je ontwikkelt een grotere gevoeligheid voor gebeurtenissen die hierop kunnen wijzen. Weer een andere groep zal de oorzaak van een gebeuren graag buiten zichzelf leggen. Veel minder vaak wordt een gebeuren beschouwd als een gevolg van hoe we met elkaar om gaan, waar we dus allemaal een aandeel in hebben.
Vaak zal er echter sprake zijn van achterdocht en de neiging elkaar de schuld te geven, met polarisatie als gevolg. Een voorbeeld daarvan ter verduidelijking. Bush en Blair verdachten Sadam Hoessein ervan dat hij massavernietigingswapens had en besloten vervolgens Sadam Hoessein te vernietigen. Ze waren zo overtuigd van hun gelijk dat ze opgingen in hun paranoïde gedachten en hun eigen agressie projecteerden op de dictator. Paranoia geeft richting aan de eigen angst en agressie en het groepsgevoel versterkt het idee gelijk te hebben. Het complot brengt je situatie terug tot een overzichtelijk verhaal. Vergelijk het met de kleuter die diep verontwaardigd is over een opvoedende actie van zijn ouders, zich woedend van hen afkeert en overtuigd is van zijn eigen gelijk en van de gemene opzet van zijn ouders. Verhoogde gevoeligheid en terugvallen in een simpele verklaring (geloof) voor wat er gebeurt staan centraal bij achterdocht.
Wat niet aan de orde komt is de ‘menselijke conditie’. Een belangrijk aspect daarvan is onze identificatie met geld, macht en luxe. Onze volstrekt eenzijdige nadruk op ego-doelstellingen brengt de mens en de planeet uit balans, waardoor wegvluchten een psychologische noodzaak wordt. Weigeren na te denken over wie je werkelijk bent en je toevlucht nemen tot de digitale nep-wereld van de sociale media, overconsumptie, Netflixen, drugsgebruik, polariserend denken, paranoïde denken, dit om maar te voorkomen je bewust te worden van het averechts effect van je eigen existentiële keuzes. Hoe meer ego-doelstellingen, hoe minder reflectie en hoe minder verbondenheid. Wat we over het hoofd zien is dat het probleem gezocht moet worden bij onszelf. We hebben een verdeeld zelf en we identificeren ons steeds eenzijdiger met onze ego-deel, dat inmiddels wereldwijd op hol geslagen is, met gevaar voor onze planeet tot gevolg. Onze aangeboren zelf, gericht op verbondenheid, kan alleen nog maar waarschuwen dat we het ravijn naderen. Maar het gevolg is vaak dat we daardoor nog krampachtiger gaan wegvluchten.
Het is niet zo dat achterdochtige mensen het nooit bij het rechte eind hebben. We zouden juist kunnen profiteren van een verhoogde gevoeligheid voor invloeden die verborgen moeten blijven volgens anderen. Alle fenomenen zijn waarschijnlijk niet eendimensionaal te begrijpen, maar multidimensionaal. Meestal is er een complex van variabelen die een rol spelen in wat zich voordoet. Vermoedens voortkomend uit achterdocht zijn niet zonder meer af te doen als onjuist.
De politiek zoekt het ook vaak in simpele redenaties, waarin de ‘ander’ de schuld krijgt. Politici kunnen zichzelf buiten het gebeuren plaatsen en geloven dat de bevolking anders moet reageren. Misschien dat meer controle over de burgers de oplossing is, wordt dan gedacht. Geloven zelf geen deel te hebben aan de problemen en menen de ander te moeten bepalen lijken bij elkaar te horen.
Omgekeerd kunnen burgers ook geloven zelf geen deel te hebben aan het gebeuren en de problemen toe schrijven aan disfunctionerende politici.
Er zullen ook burgers zijn die het probleem bij zichzelf zien en zich niet bij machte achten invloed uit te oefenen op hun omgeving. Dit hoort misschien ook bij elkaar, jezelf als probleem zien en denken enkel zelf te moeten veranderen, losstaand van de omgeving.
Geloven zelf geen deel te hebben en menen de ander te moeten bepalen en jezelf als probleem zien en enkel zelf moeten veranderen, zijn beide houdingen die wisselwerking met de ander uitsluiten. Hoe minder wisselwerking, des te meer emotionele afstand. Des te meer emotionele afstand we ontwikkelen des te minder we van elkaar weten en des te meer ruimte er komt voor achterdocht en wantrouwen.
Dick van der Vlugt zegt
Zoals je weet ben ik nogal kritisch op de invloed van de medische wereld op onze samenleving. Nu in deze Coronacrisis is ook weer goed te zien hoeveel invloed zij willen hebben. In elke talkshow zit wel een arts die vanuit zijn specialisme van alles voorschrijft voor een samenleving. Ik wordt ook steeds meer wantrouwend. Gisteravond was bij het TV programma Radar een item over de cholesterol mythe. Het in Nederland gevolgde adagium van “the lower the better” blijkt een uitgangspunt te zijn waar eigenlijk geen echt bewijs voor is en toch wordt de cholesterolverlager alom aanbevolen en voorgeschreven. Mensen met een erfelijk hoog cholesterol gehalte worden opgespoord en bewerkt om hele dure medicijnen te slikken, terwijl er ook onderzoek is dat juist zij zeer gezond oud kunnen worden zonder medicatie. Het maakt mij wantrouwend, naar de hele groep, die ik label als een bevoorrechte elite, van vooral mannen die via hun studentencorps en met steun van hun vader in de hogere laag terecht zijn gekomen. Voor het weet haal ik ze allemaal over één kam. Natuurlijk ben ik terecht kwaad over het onrecht wat veroorzaakt wordt door wat ik dan ga noemen “de medische maffia”. Ik kan de borstimplantaten aanvoeren die zeer schadelijk blijken te zijn en vervolgens de baarmoeder matjes, die pijn doen en de antidepressiva die vaak nooit meer afgebouwd worden en een verdere ontwikkeling tegen kunnen houden bij cliënten. Ik ben dan tevreden met mijzelf, met mijn eigen gelijk. Ondertussen ga ik voorbij aan twee dingen: natuurlijk is dit geen waar beeld van alle dokters, maar slechts voor een kleiner deel van die artsen die door het systeem in de hand gewerkt, misbruik maken van hun positie. Er zijn vooral veel artsen die hun werk gewoon goed doen Maar ik ga vooral voorbij aan mijn eigen jalousie en dat is mijn belangrijkste ego motief: eigenlijk wil ik evenveel aanzien als zij hebben. En als ik eerlijk ben, niet alleen hun aanzien, maar ook het geld en de macht die bij hun beroep hoort. Als het me lukt om die twee angels eruit te halen, blijft er dan een wellicht objectiever oordeel staan? Hebben medici zoveel macht gekregen omdat wij van hen uitstel krijgen van het moment waarop we doodgaan. We willen zolang mogelijk genieten kunnen van ons pensioen, de nieuwe hemel op aarde die we hebben verdiend na een leven lang werken. Hoe oneerlijk lijkt het als dat te vroeg van je wordt afgepakt. De dokter heeft raad en helpt je met pijn en moeite nog vijf jaar aangepast verder. Zoals in de middeleeuwen de priester de wachter was die je toegang kon geven tot een plekje in de hemel, zo hebben we de dokter die nog wat hemeltijd op aarde kan uitdelen. Daar hebben we wellicht te veel voor over. Te veel kosten, te veel bijverschijnselen, te veel pijn. Misschien is de objectievere vraag gerechtvaardigd: klopt de plaats van de medicus nog wel, of hebben we hem opgehemeld, vanuit onze angst voor de dood? De dood is immers nu een sluitstuk en echt eindstation. Wij, mensen uit de eenentwintigste eeuw hebben de dokters net zo hard nodig als de middeleeuwer die bij de priester een aflaat kocht en daarmee toegang tot het eeuwig leven dacht te krijgen..
De emotionele band die ik straks aan moet gaan met de dokter die mij begeleidt naar mijn levenseinde is nu al een uitdaging tot waarachtigheid van twee kanten.
Piet Nusteleijn zegt
Opvallend: artsen en verpleegkundigen lopen niet voorop om een gezonde levenswijze te promoten. In de media komen zij niet met verhalen en voorlichting op welke wijze we onze weerstand kunnen verhogen om virussen te weerstaan. In ieder geval niet genoeg!
Dat gaat ook op voor de “cholesterol crisis”. Gezondheidszorg is een gigantisch verdienmodel geworden. We moeten daar heel kritisch naar kijken en dit onderzoeken.
De politiek, politici zijn hierop niet kritisch genoeg op.