• Door naar de hoofd inhoud
  • Skip to secondary menu
  • Spring naar de eerste sidebar
  • Spring naar de voettekst

Boeddhistisch Dagblad

Ontwart en ontwikkelt

Header Rechts

Twaalfde jaargang

Zoek op deze site

  • Home
  • Agenda
    • Geef je activiteit door
  • Columns
    • Andre Baets
    • Dharmapelgrim
    • Bertjan Oosterbeek
    • Dick Verstegen
    • Edel Maex
    • Emmaho
    • Goff Smeets
    • Hans van Dam
    • Joop Hoek
    • Jules Prast
    • Paul de Blot
    • Ramo de Boer
    • Rob van Boven en Luuk Mur
    • Ronald Hermsen
    • Theo Niessen
    • Xavier Vandeputte
    • Zeshin van der Plas
  • Nieuws
  • Contact
    • Steun het BD
    • Mailinglijst
  • Series
    • Boeddha in de Linie
    • De werkplaats
    • Recepten
    • De Linji Lu
    • De Poortloze Poort
    • Denkers en doeners
    • De Oude Cheng
    • Meester Tja en de Tao van Niet-Weten – alle links
    • Fabels door Goff
    • Cartoons van Ardan
    • Tekeningen Sodis Vita
    • De derwisj en de dwaas
  • Over ons
    • Redactiestatuut van het Boeddhistisch Dagblad
    • Redactieformule van het Boeddhistisch Dagblad
  • Privacy

Home » Hans van Dam » Het trilemma van Agrippa (het münchhausentrilemma)

Het trilemma van Agrippa (het münchhausentrilemma)

22 februari 2022 door Hans van Dam

Van de man die net naast het niet-grijpen greep.

Een keuze uit drie kwaden

Volgens het trilemma van Agrippa moet je bij het rechtvaardigen van een stelling kiezen uit drie kwaden: dogmatisme, een cirkelredenering of een oneindige regressie.

Geen van deze alternatieven biedt houvast, behalve op de wijze van de fictieve fantast die zichzelf aan zijn haren uit het moeras trok: de Baron von Münchhausen. Vandaar dat het trilemma van Agrippa ook wel het münchhausentrilemma wordt genoemd.

Wie het trilemma volledig onder ogen ziet kan volgens Agrippa alleen maar scepticus zijn. Een andere uitweg is er niet. Ik zal uitleggen waarom. Daarna zal ik uitleggen waarom zijn driestelling drie keer niks is en Agrippa beter Grippa had kunnen heten.

Twee manieren om een stelling te rechtvaardigen

Volgens Agrippa kun je een stelling S maar op twee manieren rechtvaardigen:

1. Door botweg te stellen dat iets nu eenmaal zo is: S want S.

2. Door een beroep te doen op een onderliggende stelling, S’, waaruit S langs logische weg wordt afgeleid.

S want S

Te zeggen dat iets nu eenmaal zo is heet dogmatisme.

Een bewering in de vorm S want S heet een tautologie.

Bij het debiteren van tautologieën doet de dogmaticus graag een beroep op het gezond verstand. S heet dan vanzelfsprekend, evident, zonneklaar, onbetwistbaar te zijn.

Rationalisten als Leibniz en Descartes probeerden zo de gaten in hun betoog te verbloemen. Ze schoten er natuurlijk niets mee op; evident of niet, een onberedeneerde stelling is en blijft een dogma.

S want S’

Wie een beroep doet op een onderliggende stelling S’, verschuift het probleem. Gevraagd naar een rechtvaardiging van S’ zal hij zich moeten beroepen op een onderliggende stelling S”, enzovoort.

Deze terugschrijdende beweging heet regressie, en die kan eindig, circulair of oneindig zijn.

Eindige regressie

Een eindige regressie bestaat uit een beperkt aantal stellingen, waarvan de onderste/eerste alle andere draagt terwijl ze zelf ongerechtvaardigd blijft.

Iemand die gelooft dat het stapsgewijs terugvoeren van een stelling op een onbetwijfelbaar uitgangspunt voldoende rechtvaardiging biedt, heet in het Engels een foundationalist – een aanhanger van het foundationalisme.*

* De filosoof Maarten Boudry stelt voor om zo iemand een fundamentist te noemen, een aanhanger van het fundamentisme – niet te verwarren met fundamentalisme.

Zelfevidentie (S want S) kun je opvatten als de kortst denkbare eindige regressie.

Circulaire regressie

Als je achteruit redenerend op een eerder gebruikte stelling stuit, ontstaat er een cirkelredenering.

Iemand die gelooft dat de hechte, circulaire samenhang van een groep uitspraken voldoende rechtvaardiging biedt voor iedere uitspraak afzonderlijk, heet een coherentist – een aanhanger van het coherentisme.

Zelfevidentie (S want S) kun je opvatten als de kleinst mogelijke cirkelredenering.

Oneindige regressie

Als je almaar achteruit blijft redeneren, ontstaat er – in theorie – een oneindige regressie.

Iemand die gelooft dat een in theorie oneindige regressie voldoende rechtvaardiging biedt voor iedere afzonderlijke stelling, heet een infinitist – een aanhanger van het infinitisme.

Niet-weten

De uitweg uit het zoeken naar een uitweg.

Als stellingen inderdaad op geen enkele wijze te rechtvaardigen zijn, zoals Agrippa claimt, geldt dat natuurlijk ook voor zijn eigen stelling. Wie het trilemma van Agrippa volledig onder ogen ziet moet het wel afwijzen. Een andere uitweg is er niet. Wie het toch aanvaardt mag zichzelf Grippa noemen maar geen Agrippa.

Tja, dat komt er nu van als je je aan je haren uit het moeras trekt. Voor je het weet heb je jezelf gescalpeerd, en zie dan nog maar eens aan een toupetje te komen. Agrippa’s driestelling is een suïcidisme.*

* Suïcidisme: uitspraak die zichzelf ontkracht; synoniem: zelfmoordenaar.

Zelfs wanneer het trilemma van Agrippa volgens een of andere logica toch te rechtvaardigen zou zijn, hoef je je daarom nog niet tot het scepticisme te bekeren. Ik tenminste niet.

Wie niet weet heeft geen boodschap aan welke logica ook. Het staat hem vrij om er aanspraak op te maken, erin mee te gaan, ertegenin te gaan, ermee te spelen, ermee te spotten, op een alternatieve logica over te schakelen of er zonder meer van weg te lopen.

Een agnost raakt daarom nooit gevangen in redeneringen. Niet in die van anderen, niet in die van hemzelf. Hij hoeft er dus ook niet uit bevrijd te worden.

(Lees verder onder de afbeelding.)

Stier met drie hoorns en op elke hoornpunt een rode clownsneus.
Taurus tribus cornibus met drie fopneuzen. (In het Engels wordt een dilemma voorgesteld als een stier met twee hoorns: to be on the horns of a dilemma; to go between the horns of a dilemma; a horned argument).

Een agnost heeft geen uitweg nodig. Agnose is de uitweg.

Index | vorige | volgende

Hans van Dam, auteur van de Agnosereeks en NietWeten.nl.
Hans van Dam NietWeten.nl

Deze tekst maakt deel uit van het Witboek Verlichting. Woord: Hans van Dam. Beeld: Lucienne van Dam. Alle teksten van deze serie. Het Witboek Verlichting op NietWeten.nl. Alle publicaties van Hans van Dam in het Boeddhistisch Dagblad.

Categorie: Hans van Dam Tags: denken, denken doorzien, niet-weten, verlichting, Witboek Verlichting

Lees ook:

  1. Ik denk dus ik ben – perplex
  2. De weetnietgeest wil alleen maar ondermijnen
  3. Denken dat je het doorhebt
  4. Wat is trechterdenken?

Elke dag het BD in je mailbox?

Elke dag sturen we je een overzicht van de nieuwste berichten op het Boeddhistisch Dagblad. Gratis.

Wanneer wil je het overzicht ontvangen?

Primaire Sidebar

Door:

Hans van Dam

Series BD. NietWeten.nl. Wie is Hans? Contact. 
Alle artikelen »

Agenda

  • Agenda
  • Geef je activiteit door
  • Locaties
  • Overzicht op kaart

Ochtend- of avondeditie

Ochtend- of avondeditie ontvangen

Abonneer je

Elke dag gratis een overzicht van de berichten op het Boeddhistisch Dagblad in je mailbox.
Inschrijven »

Agenda

14 sep
Tao en geluk; vijf bijeenkomsten
14 sep 23
30 sep
retraite Bhikkhu Analayo
30 sep 23
05 okt
ONLINE cursusreeks Dhammakaya meditatie
5 okt 23
07 okt
Global Kum Nye fest
7 okt 23
07 okt
Onderscheid tussen ons denken en onze zintuiglijke ervaring van deze werkelijkheid
7 okt 23
  • bekijk de agenda
  • De werkplaats

    De werkplaats.

    Boeddhistische kunstenaars

    Artikelen en beschrijvingen van en over het werk van boeddhistische kunstenaars. Lezers/kunstenaars kunnen zich ook aanmelden met hun eigen werk.
    lees meer »

    Pakhuis van Verlangen

    In het Boeddhistisch pakhuis van verlangen blijven sommige teksten nog een tijdje op de leestafel liggen.

    De taal van het lijden  (deel 1 van 3)

    gastauteur - 20 september 2023

    De taal welke zich op verschillende momenten in ons leven aan ons openbaart, meestal in de vorm van verlies, pijn en verdriet, het diep begrijpen ervan, te leren het lijden te omarmen, er ruimte voor te creëren, zodat het uiteindelijk los kan komen.  Leren één te worden met de ontvouwing van het leven en het ontdekken, blootleggen en hervinden van deze nobele waarheid. Hoewel dit vaak een erg zware taak lijkt, en voor velen van ons te moeilijk om zelfs maar over na te denken, ligt er binnen dit proces van herkennen en het omarmen van lijden, een ontvouwen van kalmte, vreugde, vrede en harmonie met onszelf en de wereld om ons heen. Elke keer dat we dichter bij deze ontvouwing komen, tillen we een klein stukje van de sluier op die ons ware wezen omhult.

    Taigu – Tibetaans bijgeloof op gespannen voet met anatman

    Taigu - 19 september 2023

    Het geloof dat Tibetaanse boeddhisten vertegenwoordigen in de zielsverhuizing van de dertiende naar de veertiende Dalai Lama, en bij diens overlijden naar de vijftiende, onderstreept nog eens de ondoorzichtige magie waarvan het Tibetaanse boeddhisme is doortrokken. Je zou het een scepticus niet kwalijk kunnen nemen, wanneer deze de conclusie trekt dat bij de overgang van de ene op de andere Dalai Lama een loopje wordt genomen met het leerstuk van anatman, een van de klassieke hoekstenen van het boeddhisme.

    Ardan, van zenleraar tot brugwachter – ‘Je opent de brug en je sluit ‘m weer. Bijna zen.’

    Ardan - 11 september 2023

    'Ik wil mezelf niet opzadelen met titels. En bovendien zei me de titel 'zenleraar' niet zoveel. Was ik nu anders geworden? Kon ik nu beter mensen begeleiden dan daarvoor? Het klopte voor mij niet. Datgene wat mij het meest gebracht had, namelijk die vrije vrouw/man zonder titel liep nu met een titel rond. En dat beviel me niks.'

    Pseudo-Cicero, pseudo-troost?

    Erik Hoogcarspel - 11 september 2023

    Cicero voert in zijn epistel aan dat we niet overmatig moeten rouwen om de dood van een geliefde, omdat er bij de dood voor de geliefde zelf weinig verloren gaat. Het leven is nu eenmaal niets dan ellende. Als je de pech hebt geboren te zijn geworden, kun je maar beter gauw dood zijn. Je hoeft ook niet oud te worden om te slagen in het leven.

    Wat loert daar in de duisternis?

    Kees Moerbeek - 10 september 2023

    Eeuwenlang zwierven ze in de bergen, de bossen, de velden, in de rivieren en langs de kust en joegen de Japanners de stuipen op het lijf of belaagden ze. Ze zijn ook nu niet weg te denken, de yokai.

    Meer onder 'pakhuis van verlangen'

    Footer

    Boeddhistisch Dagblad

    over ons

    Recente berichten

    • Het jaar 2023 – dag 257 – BERG
    • Boeddhistische ervaringsdeskundigen gezocht
    • Boeken – Tao Te Tjing
    • Extinction Rebellion eist: sluit de gifkraan, stem tegen glyfosaat
    • Guy – De Vasala Sutta

    Reageren

    We vinden het geweldig om reacties op berichten te krijgen en op die manier in contact te komen met lezers, maar wat staan we wel en niet toe op de site?

    Over het BD

    Het Boeddhistisch Dagblad is een onafhankelijk journalistiek webmagazine over boeddhistische thema’s en inzichten.
    Lees ons colofon.

    Zie ook

    • Contact
    • Over ons
    • Columns
    • Reageren op de krantensite

    Het Boeddhistisch Dagblad is een onafhankelijk journalistiek webmagazine over boeddhistische thema’s en inzichten. Lees ons colofon.