Hoe evolueert het boeddhisme onder invloed van onze westerse cultuur? En wat heeft de moderne mens aan deze eeuwenoude traditie? In het door filmmaker Laetitia Schoofs, voorheen verbonden aan de Boeddhistische omroep (BOS) en thans programmaker bij De boeddhistische blik,  met vaardige hand geproduceerde tweeluik Boeddha’s in het Westen wordt een aantal pioniers in voornamelijk de VS gevolgd die het boeddhisme elk op hun eigen manier vertalen en laten zien hoe het ons leven en onze samenleving zou verrijken.

Na ruim vijftig jaar boeddhisme in het Westen maakt filmmaker Laetitia Schoofs de balans op: hoe verrijkt het boeddhisme onze samenleving? In hoeverre klopt ons beeld van deze ‘religie’ met al haar exotische rituelen, vreedzame karakter en veelal mannelijke goeroes? En welke rol spelen oefenpraktijken als meditatie en mindfulness in onze maatschappelijke instituten, zoals de gezondheidszorg en het onderwijs?

Schoofs kan er niets aan doen, legde met vaardige hand het optreden en functioneren van de zogenoemde boeddha’s vast, die natuurlijk ook maar gewone mensen  zijn met een groot ego en zucht naar erkenning en door anderen op het schild zijn gehesen. Wat zij pijnlijk duidelijk maakte in haar producties was dat het boeddhisme helemaal geen plek heeft gevonden in het Westen, in onze samenleving, maar een in zichzelf gekeerd fenomeen is dat voornamelijk gericht lijkt te zijn op het in stand houden van sangha’s en boeddhistische gemeenschappen in het Westen. Waar blijft het boeddhistisch zakendoen, personeelsbeleid, boeddhistische politiek, bankwezen, bestuur, maatschappelijke boeddhistische invloeden, zorg en aandacht voor anderen buiten die sangha’s,  om maar wat te noemen. Ja, er is een boeddhistisch getint hospice, boeddhistische geestelijke verzorging in de gevangenis,  en mindfulness, een buitenshuis opgegroeid maatje van het boeddhisme, maar wie merkt er als gewone burger iets van het boeddhisme in onze samenleving? Jongeren haken af na een kennismaking met het boeddhisme, zien het als een vorm van zegeltjesplakkerij.

“Het boeddhisme biedt ons een visie op het cultiveren van normen en waarden, ingegeven door het besef dat we ten diepste van elkaar en deze planeet afhankelijk zijn”, vertelt Jay Garfield in een van de openingsscènes van Boeddha’s in het Westen. “Boeddhisme verandert een maatschappij, maar transformeert zelf ook door de cultuur waarin het landt.” In de film was dat niet of nauwelijks terug te zien. Omdat het niet plaatsvindt?

Ik stel me voor dat Schoofs de film heeft gemaakt voor een publiek dat niet of nauwelijks op de hoogte is van wat het boeddhisme te bieden heeft. Dat is ook de taak van een NPO-omroep, KRO NCRV, bij wie De boeddhistische blik is ondergebracht. Met de ogen van een leek bekeek ik dan ook haar productie. De camera was in het zenklooster Zen River in het Nederlandse Uithuizen en we zagen een groepje in het zwart geklede mannen en vrouwen die wel heel erg met zichzelf bezig waren. Er werd op een bel geslagen, op een trom geroffeld en wierook gebrand. En gebeden. Tenkei Coppens Roshi, zeg maar de belangrijkste leraar, legde uit hoe gelukkig hij was om die vorm van zen ontdekt te hebben, maar kon niet duidelijk maken wat zijn beweging voor onze maatschappij betekende. De leken kijkers zagen een klein vreemd erg on-Nederlands clubje vooral met zichzelf bezig zijn, zo leek het.

In de film kwam ook het fenomeen mindfulness voor chronisch depressieven aan bod. Oorlogsveteranen die leren omgaan met hun trauma’s via inzichtsmeditatie. De Nederlander Bart van Melik spant zich in de VS in om hun geestelijk leed te verzachten. Dat kwam meer in de buurt van maatschappelijk hulpbetoon waar de wereld nood aan heeft.

Bart van Melik, rechts.

Ik zag en hoorde bestseller auteur Susan Piver, die vanachter haar laptop een van de grootste online meditatiegemeenschappen leidt. Misschien was het moment verkeerd gekozen maar wat zij te berde bracht leer je in een dag uit een boeddhistisch boekje. Wat ik me als leek afvroeg was waaraan zij haar autoriteit ontleent als leider van een meditatiegemeenschap. Maar dat vraag ik me van meer boeddhistische leraren af.

In eigen land zag ik prof. dr. Anne Speckens in actie, tijdens het jaarlijkse mindfulness congres in Nijmegen. Als directeur van het Radboud Centrum voor Mindfulness is zij mede verantwoordelijk voor de mindfulness revolutie in de laatste tien jaar, waarover menig westers boeddhist zich in de laatste tien jaar verwonderde. Was het in de jaren zeventig nog ondenkbaar dat meditatie mainstream zou kunnen zijn, tegenwoordig is het normaal dat een zorgverzekeraar de achtweekse mindfulnesstraining vergoedt. Ik vraag me af: waarom vergoedt de VGZ die training? Is dat eigenbelang om geld in de knip te houden of staat het belang van de verzekerden voorop? Dan zou dat toch een vorm van mindfull zakendoen zijn.

Ik wacht op een volgende productie van Laetitia Schoofs waarin zij de prille stekjes van het boeddhisme in onze samenleving laat zien. Waardoor de gewone Jan met de pet man of vrouw een beetje gelukkiger wordt. En die vreemd uitgedoste ‘boeddha’s’ hoeven van mij niet. Laat het tulpenboeddhisme bloeien en groeien.