• Door naar de hoofd inhoud
  • Skip to secondary menu
  • Spring naar de eerste sidebar
  • Spring naar de voettekst

Boeddhistisch Dagblad

Ontwart en ontwikkelt

Header Rechts

Twaalfde jaargang

Zoek op deze site

  • Home
  • Agenda
    • Geef je activiteit door
  • Columns
    • Andre Baets
    • Dharmapelgrim
    • Bertjan Oosterbeek
    • Dick Verstegen
    • Edel Maex
    • Emmaho
    • Goff Smeets
    • Hans van Dam
    • Joop Hoek
    • Jules Prast
    • Paul de Blot
    • Ramo de Boer
    • Rob van Boven en Luuk Mur
    • Ronald Hermsen
    • Theo Niessen
    • Xavier Vandeputte
    • Zeshin van der Plas
  • Nieuws
  • Contact
    • Steun het BD
    • Mailinglijst
  • Series
    • Boeddha in de Linie
    • De werkplaats
    • Recepten
    • De Linji Lu
    • De Poortloze Poort
    • Denkers en doeners
    • De Oude Cheng
    • Meester Tja en de Tao van Niet-Weten – alle links
    • Fabels door Goff
    • Cartoons van Ardan
    • Tekeningen Sodis Vita
    • De derwisj en de dwaas
  • Over ons
    • Redactiestatuut van het Boeddhistisch Dagblad
    • Redactieformule van het Boeddhistisch Dagblad
  • Privacy

Home » Boekbespreking » Boekbespreking – Filosofie van de materie

Boekbespreking – Filosofie van de materie

8 september 2022 door Erik Hoogcarspel

‘Verander je appetijt! Om je te ontdoen van kritiek, van Cartesiaanisme, om je te bevrijden van de crisis die je achtervolgt en in vrijheid te leven, werp je je via kunst en filosofie volledig op een creatieve geofilosofische verkenning – daar richt ik me op. Laten we aanvaarden dat er geen alternatief is, of wat hetzelfde is, geen Anderzijds om zich van het Cartesianisme te verlossen. Er is alleen geheel-anderzijds. Het is in het immanente in kaart brengen van gelijkheid dat een nieuwe aarde immanent kan verschijnen. Wie de denker wil beoefenen, de kunstenaar wil produceren, moet zoeken naar een geheel-andere manier van kennen en waarnemen. Een geheel-andere verbeelding’ (bladzijde 32).

Alles moet anders

Rick Dolphijn is filosoof en universitair Docent bij de faculteit Media en Cultuurwetenschappen aan de Universiteit van Utrecht en heeft een ere-professoraat literatuurwetenschappen aan de Universiteit van Hongkong. Hij pleit voor een tegendraadse, immanente, naturalistische filosofie die het geloof in de aarde en in het leven heeft bewaard. In 2021 heeft hij daar een boek over geschreven met de titel: The Philosophy of Matter: A Meditation. De Nederlandse vertaling van dit boek is recentelijk verschenen bij Uitgeverij Noordboek.

Dolphijn is ervan overtuigd dat het met de wereld helemaal de verkeerde kant opgaat. Dit komt volgens hem omdat het dagelijkse leven van de mensen wordt beheerst door het modernisme, dit bestaat uit drie foute filosofische stromingen: de filosofie van René Descartes, het kapitalisme en het humanisme. Gelukkig heeft een kleine avant-garde van filosofen, schrijvers en kunstenaars dit inmiddels begrepen en Dolphijn verwijst veelvuldig naar hen en citeert hen vaak. Zijn belangrijkste inspiratiebronnen zijn echter de filosofen Michel Serres, Gilles Deleuze en Spinoza (1632 – 1677). Van de laatste is vooral het boek de Ethica, dat postuum werd gepubliceerd, van groot belang. Het vertegenwoordigt een onderstroom, die de schrijver herkent bij een groot aantal eerdere filosofen waaronder Laozi en de Boeddha. Van deze onderstroom moeten we het blijkbaar hebben.

Dolphijn wil dus de wereld van het cartesianisme bevrijden, het boek is daarom beslist geen meditatie of overpeinzing, maar een preek. Dat moet wel, want volgens hem zit het cartesianisme of het modernisme diep in onze vezels. Als we ons hiervan bevrijden, dan brengen we daarmee het idee in de praktijk, zoals Spinoza schrijft, dat “de volgorde en het verband van ideeën hetzelfde zijn als de volgorde en het verband van de dingen” (bladzijde 23). Dit is overigens precies waar Ludwig Wittgenstein in zijn boek “Tractatus Logico-philosoficus” al vanuit ging, maar wat hij later volledig zou verwerpen.

In elk geval zullen we dan volgens Dolphijn gaan begrijpen dat “[d]e geschiedenis van het leven op aarde de geschiedenis van de interactie tussen levende dingen en hun omgeving is geweest” (Citaat uit het boek Silent Spring van Rachel Carson). Dolphijn verwerpt het humanisme omdat het zegt dat alleen de mens kan denken en een geschiedenis heeft. Dat heeft het volgens Dolphijn helemaal mis: ook stenen en rivieren kunnen het ene en hebben het andere. Overigens is dit “hylozoïsme”, het idee dan de materie bezield is, al heel oud, we vinden het bijvoorbeeld bij Aristoteles al. Dolphijn zegt het niet met zoveel woorden, maar klaarblijkelijk vindt hij dat we dit inzicht nodig hebben om onze problemen op te lossen.

We moeten dus volgens Dolphijn niet langer de mens centraal stellen, maar de materie en dat is in zijn ogen precies wat Spinoza al drie en een halve eeuw geleden heeft gedaan. Deze materialistische filosofie noemt de schrijver in navolging van Deleuze en Guattari “geofilosofie”. Het motto van een geofilosoof moet zijn “als ik denk, word ik wat ik denk”, daardoor heeft hij een virtueel lichaam dat niets minder dan de gehele aarde omvat (bladzijde 26). Bij alles wat hij denkt wordt hij in zijn verbeelding wedergeboren in wat hij denkt. Er ontstaat dan een nieuwe werkelijkheid en die moet in kaart worden gebracht door de geofilosoof, die dan het werk van een soort landmeter uitvoert. De menselijke werkelijkheid moet dus opnieuw worden ingericht in deze nieuwe werkelijkheid van de materie. Dolphijn verwijst dan naar de roman Vrijdag, van Michel Tournier, waarin deze het bekende verhaal van Robinson Crusoe op een totaal andere manier herschrijft.

In het ideale geval is dit dus waardoor het verlaten eiland zo’n prachtige en unieke plek op aarde kan zijn: uit het verlatene (en ontmenste) kan vorm worden gegeven aan nieuwe leven is een nieuwe gedachten die radicaal verschillen van bestaande gegevens en gedachten. Er is een radicale verkleining van het zelf nodig, van de Mens, voordat men dit “bewustzijn bereikt van de beweging waaruit het eiland is voortgekomen”  (bladzijde 42). Het eiland symboliseert dus voor de schrijver het nieuwe bewustzijn van waaruit een betere wereld zal voortkomen.

De wond van Murakami

Deze overgang beschrijft Dolphijn aan de hand van de roman Kafka op het strand, geschreven door de Japanse schrijver Haruki Murakami. Hierin treden twee personages op, waarvan de levens naast elkaar worden beschreven. De ene symboliseert de oude en de andere de nieuwe mens. De oude mens wordt geplaagd door vele innerlijke conflicten, maar slaagt er steeds beter in om deze te overwinnen. Hij blijft echter gevangen in het heden en in de rationaliteit. De nieuwe mens leeft meer volgens zijn intuïtie en zijn verbeelding, Hij heeft geen verleden en geen toekomst. In feite zijn beide personages twee kanten van dezelfde mens waarvan Murakami de wisselwerking en mogelijkheden probeert uit te drukken.

In een andere roman: De kleurloze Tsukuru Tazaki en zijn pelgrimsjaren, concludeert Murakami dat alle vormen van harmonie worden voorafgegaan door een wond. Volgens Dolphijn moeten wonden niet worden beschouwd als tekortkomingen, maar als integraal deel van ons bestaan. Ze vormen de openingen naar buiten. Je zou kunnen zeggen dat we allemaal dezelfde grote wond delen, die de Boeddha saṃsāra heeft genoemd. De wond is volgens Dolphijn echter eeuwig en eindeloos, ze kunnen wel even verdwijnen, maar ze komen altijd terug (bladzijde 85). Dit doet denken aan de uitspraak van de Boeddha dat je het leven in saṃsāra als een wond moet beschouwen, deze wond kan echter wel geheeld worden. In dit boek gaat het echter om een antwoord te vinden op dringende vragen als: “wat moet er gedaan worden? Hoe is het om te leven en te sterven in een tijd van uitroeiingen, uitstervingen en genociden?” (bladzijde 99).

Conclusie

Dolphijn maakt het zijn lezers niet gemakkelijk. Zijn preek staat vol met verwijzingen naar filosofen, schrijvers en andere kunstenaars, zonder dat daar veel uitleg bij staat. Bovendien zijn deze verwijzingen over het algemeen ingebed in een vrij persoonlijke interpretatie. Enerzijds moeten deze verwijzingen dienen als rechtvaardiging voor het betoog, maar anderzijds worden ze ook gebruikt als verduidelijking. Voor wie met de genoemde auteurs en kunstwerken niet bekend is, werkt dit echter alleen maar verwarrend. We hebben het hier met andere woorden over het effect van de omgevallen boekenkast.

De centrale boodschap is echter wel duidelijk: sinds het ontstaan van het modernisme in de 17e eeuw is alles bergafwaarts gegaan. We zijn nu in een crisis beland en alles moet anders. Op de vraag hoe het dan anders moet, geeft de schrijver echter nogal vage en abstracte antwoorden. Hier en daar spreekt hij zichzelf zelfs tegen. Hij ziet bijvoorbeeld in de filosoof Quentin Meillassoux een belangrijke medestander. In Après la finitude (2006) stelt deze dat de filosofie na Kant gedomineerd wordt “correlationisme”, dat de idee beschrijft dat de mens niet zonder de wereld kan bestaan en de wereld niet zonder de mens (zie Wikipedia). Dolphijn is echter ook enthousiast over het nomadische denken van de Deleuze en Guattari waarin “de nomaden de woestijn evengoed scheppen als erdoor geschapen worden” (bladzijde 41). Verder doet Dolphijn allerhande wilde suggesties die hij niet verder praktisch uitwerkt. Zo wil hij het gezin afschaffen, want dat is de basis van het kapitalisme. Hij wil ook een wiskunde zonder getallen, maar ziet in de kwantummechanica een belangrijke inspiratiebron voor zijn nieuwe maatschappij. Enerzijds benadrukt hij dat het leven vol breuken zit, die we moeten leren accepteren, maar anderzijds lijkt hij te hopen op een nieuwe wereld die levendiger warmer en vriendelijker is.

Nogmaals, hoe dit allemaal zou moeten gebeuren blijft onduidelijk. Het doet me sterk denken aan de situatie van de Frankfurter Schule, of de maatschappijkritische theorie. De belangrijkste auteurs van deze filosofische stroming, Theodore Adorno en Max Horkheimer, hoopten erop dat ze de vrije intellectuelen in beweging zouden kunnen zetten en daardoor maatschappelijke verandering zouden kunnen teweegbrengen. Hier is niets van terecht gekomen. Blijkbaar richt Dolphijn zijn preken ook naar een betrekkelijk kleine avant-garde van filosofen en kunstenaars. En juist deze groep doet weinig anders dan boeken schrijven en kunstwerken voortbrengen, die uiteindelijk hoofdzakelijk dienstdoen als amusement voor de bourgeoisie. Daardoor wordt deze avant-garde gesubsidieerd door het dividend van bijvoorbeeld Koninklijke Olie, met andere woorden door het door hen zo verfoeide kapitalisme. Bovendien is de gedachte dat de kunstenaar het genie is, de Jezus in burger, die de redding is van de aarde een typisch modernistische gedachte die al door Kant werd verkondigd.

Daarnaast suggereert de schrijver dat René Descartes de grote boosdoener is van dit alles en dan vooral doordat hij het dualisme heeft geïntroduceerd. Door zijn radicale verwerping van het modernisme schept Dolphijn echter een nieuw dualisme, dat nog minder overbrugbaar is. Hieruit spreekt de typisch modernistische gedachte van de maakbaarheid. Alsof je de geschiedenis maar even kunt afschaffen en helemaal opnieuw kunt beginnen. Het is ook een naïeve filosofie, in die zin dat Dolphijn zich niet bezint op zijn eigen positie en de wortels van zijn eigen kritiek. Zijn anti-modernisme staat met andere worden met beide voeten in het duivelse modernisme. Hij doet echter alsof hij vanuit een andere planeet op deze wereld is geland en de zaken wel even zal rechtzetten. Dit maakt zijn aansporingen zinloos. Een keer meedoen aan een demonstratie van Extinction Rebellion is waarschijnlijk een betere en meer betekenisvolle bijdrage aan een betere wereld dan het lezen en zelfs schrijven van dit boek. Je kunt echter ook beide doen, uiteindelijk geeft het boek wel een interessante inkijk in een actuele discussie.

Rick Dolphijn: Filosofie van de materie, Noordboek Filosofie, Gorredijk 2022, paperback, 144 bladzijden.

Categorie: Boekbespreking, Geluk, Pakhuis van Verlangen, Politiek, Rechtspraak, Zorg Tags: Aristoteles, Boeddha, cartesianisme, correlationisme, Ethica, Extinction Rebellion, Frankfurter Schule, geofilosofie, Gilles Deleuze, Haruki Murakami, humanisme, Kafka, kapitalisme, Laozi, Max Horkheimer, Michel Serres, Michel Tournier, Quentin Meillassoux, Rachel Carson, Réné Descartes, Rick Dolphijn, samsara, Spinoza, The Philosophy of Matter: A Meditation, Theodore Adorno, vrijdag

Lees ook:

  1. Boekbespreking – Bernard Mandeville, een ondeugende denker?
  2. Boekbespreking – Vrije staatkundige stellingen
  3. Jasper Schaaf – Voor de zoveelste keer, is Marx nog actueel? (1)
  4. Pascal Versavel – een natuurwandeling van Oost naar West

Elke dag het BD in je mailbox?

Elke dag sturen we je een overzicht van de nieuwste berichten op het Boeddhistisch Dagblad. Gratis.

Wanneer wil je het overzicht ontvangen?

Primaire Sidebar

Door:

Erik Hoogcarspel

Erik Hoogcarspel studeerde filosofie en Indische talen aan de rijksuniversiteiten in Groningen en Leiden. Hij publiceerde ‘Koken met Filosofie’ en een vertaling van de belangrijkste tekst van Nagarjuna ‘Grondregels van de filosofie van het midden’. 
Alle artikelen »

Agenda

  • Agenda
  • Geef je activiteit door
  • Locaties
  • Overzicht op kaart

Ochtend- of avondeditie

Ochtend- of avondeditie ontvangen

Abonneer je

Elke dag gratis een overzicht van de berichten op het Boeddhistisch Dagblad in je mailbox.
Inschrijven »

Agenda

14 sep
Tao en geluk; vijf bijeenkomsten
14 sep 23
29 sep
Retraite voor ouders
29 sep 23
29 sep
Zenweekend/retraite
29 sep 23
30 sep
Weekend Sesshin Zengroep Oshida
30 sep 23
30 sep
retraite Bhikkhu Analayo
30 sep 23
  • bekijk de agenda
  • De werkplaats

    De werkplaats.

    Boeddhistische kunstenaars

    Artikelen en beschrijvingen van en over het werk van boeddhistische kunstenaars. Lezers/kunstenaars kunnen zich ook aanmelden met hun eigen werk.
    lees meer »

    Pakhuis van Verlangen

    In het Boeddhistisch pakhuis van verlangen blijven sommige teksten nog een tijdje op de leestafel liggen.

    De taal van het lijden  (deel 1 van 3)

    gastauteur - 20 september 2023

    De taal welke zich op verschillende momenten in ons leven aan ons openbaart, meestal in de vorm van verlies, pijn en verdriet, het diep begrijpen ervan, te leren het lijden te omarmen, er ruimte voor te creëren, zodat het uiteindelijk los kan komen.  Leren één te worden met de ontvouwing van het leven en het ontdekken, blootleggen en hervinden van deze nobele waarheid. Hoewel dit vaak een erg zware taak lijkt, en voor velen van ons te moeilijk om zelfs maar over na te denken, ligt er binnen dit proces van herkennen en het omarmen van lijden, een ontvouwen van kalmte, vreugde, vrede en harmonie met onszelf en de wereld om ons heen. Elke keer dat we dichter bij deze ontvouwing komen, tillen we een klein stukje van de sluier op die ons ware wezen omhult.

    Taigu – Tibetaans bijgeloof op gespannen voet met anatman

    Taigu - 19 september 2023

    Het geloof dat Tibetaanse boeddhisten vertegenwoordigen in de zielsverhuizing van de dertiende naar de veertiende Dalai Lama, en bij diens overlijden naar de vijftiende, onderstreept nog eens de ondoorzichtige magie waarvan het Tibetaanse boeddhisme is doortrokken. Je zou het een scepticus niet kwalijk kunnen nemen, wanneer deze de conclusie trekt dat bij de overgang van de ene op de andere Dalai Lama een loopje wordt genomen met het leerstuk van anatman, een van de klassieke hoekstenen van het boeddhisme.

    Ardan, van zenleraar tot brugwachter – ‘Je opent de brug en je sluit ‘m weer. Bijna zen.’

    Ardan - 11 september 2023

    'Ik wil mezelf niet opzadelen met titels. En bovendien zei me de titel 'zenleraar' niet zoveel. Was ik nu anders geworden? Kon ik nu beter mensen begeleiden dan daarvoor? Het klopte voor mij niet. Datgene wat mij het meest gebracht had, namelijk die vrije vrouw/man zonder titel liep nu met een titel rond. En dat beviel me niks.'

    Pseudo-Cicero, pseudo-troost?

    Erik Hoogcarspel - 11 september 2023

    Cicero voert in zijn epistel aan dat we niet overmatig moeten rouwen om de dood van een geliefde, omdat er bij de dood voor de geliefde zelf weinig verloren gaat. Het leven is nu eenmaal niets dan ellende. Als je de pech hebt geboren te zijn geworden, kun je maar beter gauw dood zijn. Je hoeft ook niet oud te worden om te slagen in het leven.

    Wat loert daar in de duisternis?

    Kees Moerbeek - 10 september 2023

    Eeuwenlang zwierven ze in de bergen, de bossen, de velden, in de rivieren en langs de kust en joegen de Japanners de stuipen op het lijf of belaagden ze. Ze zijn ook nu niet weg te denken, de yokai.

    Meer onder 'pakhuis van verlangen'

    Footer

    Boeddhistisch Dagblad

    over ons

    Recente berichten

    • De virtuele denkster 443
    • Sociale aspecten van het vroege boeddhisme – deel 4
    • Boeken – het Tibetaanse dodenboek voor beginners
    • B’eter – Vegan buiten de deur en wraps met ovengroenten en hummus
    • Geen dood, geen vrees (82)  – Tranen

    Reageren

    We vinden het geweldig om reacties op berichten te krijgen en op die manier in contact te komen met lezers, maar wat staan we wel en niet toe op de site?

    Over het BD

    Het Boeddhistisch Dagblad is een onafhankelijk journalistiek webmagazine over boeddhistische thema’s en inzichten.
    Lees ons colofon.

    Zie ook

    • Contact
    • Over ons
    • Columns
    • Reageren op de krantensite

    Het Boeddhistisch Dagblad is een onafhankelijk journalistiek webmagazine over boeddhistische thema’s en inzichten. Lees ons colofon.