Volgens de boeddhistische traditie is sterven niet het omzetten van een knopje, waarna het lampje van de geest definitief dooft, of voor eeuwig voort gloeit in een poel van jolijt of ellende. Als leven een kunst is, dan is sterven dat des te meer, zoals Philip Kapleau Roshi in zijn boek over zen, leven en sterven schrijft. Immers, ook door onze manier van sterven kunnen we verlicht raken, ver voorbij leven, dood, hel en hemel. Mocht verlichting er onverhoopt niet in zitten, dan is sterven mogelijk een opstap naar wedergeboorte in mensenvorm. Een niet te versmaden herkansing! Goed sterven is belangrijk. Wat zegt de overlevering? Dit artikel wil een bescheiden opmaat zijn voor deze Lotusvijver over sterven.
Mara
In de nacht dat de Boeddha verlichting bereikte, zette Mara, de god van de dood, zijn laatste vertwijfelde aanval in. De god was vertwijfeld omdat hij geen vat had op de Boeddha, die inzag dat het angst en verlangen zijn die ervoor zorgen dat mensen de dood mijden bij voorspoed en geluk óf bij ziekte en ouderdom juist opzoeken. De Boeddhalegende zegt: ‘Mara de heer van de vijf begeerten, de brenger van de dood en de vijand van de waarheid, was verstoord en verheugde zich niet. Met zijn drie dochters, de verleidsters, en met zijn gevolg van boze geesten, ging hij naar de plek waar de grote sramaan (d.w.z. Shakyamoeni) zat. Maar Shakyamoeni duchtte hem niet. De drie dochters van Mara probeerden al hun verleidelijke kunsten op hem los te laten, maar hij lette niet op hen, en toen Mara zag, dat hij geen verlangens in het hart van de overwinnende sramaan kon ontsteken, beval hij alle boze geesten onder zijn bevel de grote zwijgende wijze aan te vallen en te overweldigen. Maar de Verhevene sloeg het gade als iemand die op het spel van kinderen toeziet.’
‘Gadeslaan’ van je eigen leven getuigt al van koelbloedigheid en vooral vertrouwen, maar je eigen sterven ‘gadeslaan’ getuigt daar misschien wel meer van. Dit ‘gadeslaan’ is kenmerkend voor de boeddhistische houding ten opzichte van leven én dood. Dood en leven zijn in elk moment aanwezig en de twee kanten van de medaille van ons bestaan.
Deze wereld
Is slechts
Een vluchtige droom,
Waarom schrik je dan zo
Van zijn vergankelijkheid?
Ikkyu
Te midden van geboorte en dood
Thich Nhat Han haalt de volgende anekdote aan. ‘In de elfde eeuw vroeg een Vietnamese monnik aan zijn meditatiemeester: ‘Waar is de plek voorbij geboorte en dood?’ De meester antwoordde: ‘Te midden van geboorte en dood.’ Als je geboorte en dood laat varen om nirvana te vinden, ga je nirvana niet vinden. Nirvana is in geboorte en dood te vinden. Nirvana is geboorte en dood. Het hangt er maar vanaf hoe je ernaar kijkt. Vanuit het ene gezichtspunt is het geboorte en dood, Vanuit het andere is het nirvana.’ Waar het om gaat is dit in te zien en daardoor kan het lijden dat de dood veroorzaakt opgeheven worden.’ ‘Wij rijden (dan, red.) op de golf van geboorte en dood,’ schrijft Thich Nhat Hanh elders. Een bevrijdend inzicht, maar wat hebben we eraan als het uur u daar is?
De veertiende-eeuwse zenmeester Bassui daarentegen geeft een stervende man een praktische aanwijzing: ‘Je geest-essentie is niet afhankelijk van geboorte of dood. Het is noch een zijn, noch een niet-zijn, noch leegte, noch vorm en kleur. Evenmin is het iets, dat pijn of vreugde voelt. Hoe je ook probeert te weten (met je rationele verstand) wat ziek is, je kunt het niet. Toch als je over niet-zijn denkt, niets verlangt, niets wilt begrijpen, je aan niets vastklampt en jezelf afvraagt: ‘Wat is de ware werkelijkheid van de geest van hem, die nu lijdt?’, je dagen beëindigt als wolken die oplossen in de lucht, zul je bevrijd worden van je smartelijke hechting aan eindeloze verandering.’ Sterven is blijkbaar net als leven een uitdaging om de cirkelgang van wedergeboorten te beëindigen! Een grote opgave, maar het is een troostrijke gedachte te weten dat vele boeddha’s ons voorgingen en dat bodhisattva’s ons terzijde staan.
Bardo’s
Het Mahayana boeddhisme bestaat uit twee grote tradities, te weten: zen en het Tibetaans boeddhisme. Tussen beide bestaan naast overeenkomsten grote verschillen. Zo hebben Tibetaanse boeddhisten een bijzondere opvatting over sterven en karma. Heel belangrijk is het ‘Tibetaanse Dodenboek’. Dit dodenboek gaat niet over leven na de dood, maar beschrijft het stervensproces en geeft aanwijzingen over de manier waarop met zelf de dood kan gebruiken om bevrijding te bereiken. Dankzij dit boek kan de stervende herkennen wat gebeurt en komen gaat. Dat is belangrijk, want in deze fase van het bestaan maakt de geest grote veranderingen door en is er vaak sprake van grote verwarring. Ook bevat het boek adviezen om stervenden gestorvenen op hun weg bij te staan.
Het boeddhisme gaat uit van een niet-materialistisch wereldbeeld. Het is niet zo dat materie maar een illusie is en dat daarachter een geestelijke, échte realiteit bestaat. Geest én materie komen voort uit leegte (ruimte). Het blijft de vormen die eruit ontstonden doordringen. Uit die leegte ontstaat een persoonlijke identiteit en leven en dood. Aan de dood kunnen mensen niet ontkomen, maar de dood hoeft niet angstwekkend te zijn. Het is ‘juist een indringende gelegenheid tot herkennen van de naakte waarheid’, aldus Fenja Heupers in het hoofdstuk over het Tibetaans Dodenboek in ‘Over leven en dood’. In het Tibetaans boeddhisme spreekt men over bardo (een tussenstaat, een ruimte tussen twee situaties). Er bestaan vier tot zes bardo’s. De tussenstaat van het leven is daar één van, het is de situatie tussen geboorte en dood. Sterven is ook een tussenstaat. Tijdens het sterven begeeft de geest zich van het ‘bardo van de dingen zoals ze zijn’, naar het ‘bardo van wording’. Deze laatste is de overgangssituatie naar een nieuwe geboorte. Het is karma dat de geest naar een volgend leven stuwt, of niet.
In het boeddhisme is wedergeboorte overigens niet hetzelfde als reïncarnatie. Reïncarnatie betekent immers dat een onveranderlijke ziel een nieuw lichaam krijgt. Voor boeddhisten bestaat er niet zoiets als een ziel. ‘Het (wedergeboorte red.) is meer een situatie waarbij bepaalde gewoonten zo hardnekkig zijn dat ze, ondanks een breuk toch weer optreden.’
Open de uitgestrektheid van onbelemmerde kalmte,
Koester je in stralen van volmaakte wijsheid.
Op dit moment, wat zouden we moeten zoeken?
Nirvana is vlak voor onze ogen.
Deze plek is het lotusland,
Dit lichaam is het lichaam van de Boeddha.
Hakuin
Karma
Het is ons karma, goed of slecht, dat we bijeen sprokkelen en dat het wiel van wedergeboorten draaiende houdt. Niet het noodlot, wraakzuchtige goden of duivels. ‘Alle schepselen zijn aan het wiel gebonden, volgens de wet van de causaliteit, die zegt dat het bestaan bepaald wordt door voorafgaande handelingen. Dit wiel wordt in beweging gezet door handelingen die voortkomen uit onze onwetendheid over de ware aard van het bestaan en door karmische neigingen uit een ver verleden. Het wiel wordt in beweging gehouden door ons verlangen naar en vastklampen aan de zintuiglijke geneugten. Wat in een cyclus niet is afgewerkt, gaat door tot de volgende cyclus tot wij de bevrijding van dit eindeloze ronddraaien hebben bereikt,’ schrijft Philip Kapleau Roshi in ‘De Zen van Leven en Sterven.’
Gids
Dit recent verschenen boek ‘De Zen van Leven en Sterven’ is een ‘praktische en spirituele gids’ met als hoofddoel ‘de lezer te helpen leven met het leven van elk moment en in rust te sterven.’ Het boek bevat meditatieoefeningen om de angst van het sterven beter aan te kunnen en adviezen hoe rouwenden het best getroost kunnen worden, om twee voorbeelden te noemen. Wat dat spirituele aangaat put Kapleau uit diverse tradities, niet alleen die van zen en het Tibetaans boeddhisme. Het is een zinvol boek, want we hebben de omgang met de dood en de kunst van het sterven verleerd en bovendien is sterven een belangrijke fase in ons bestaan.
Troostprijs
Bezien in het licht van het bereiken van verlichting zijn dood en leven illusies. Een wel heel pijnlijke illusie, vooral als het om jezelf of een geliefde gaat. Het nirvana is ons thuis en onder handbereik, ook in dit leven. Wedergeboorte als mens is wel degelijk een troostprijs en geen straf, want de menselijke vorm is ideaal om dankzij het in praktijk brengen van de Dharma tot bewustwording te komen. Daarmee kan het wiel van wedergeboorten stopgezet worden. ‘Wat is de ware werkelijkheid van de geest van hem, die nu lijdt?’ Met spitsvondigheden, belezenheid en vrome woorden kom je er niet als Mara aan de deur klopt en je deze koan voorlegt! Wees als de Boeddha, zit, sla gade, ontwaak en glimlach.
Gebruikte bronnen:
Fons Elders (red), Over leven en dood, VUBPRESS, Brussel, 1994
Philip Kapleau, De Zen van Leven en Sterven, East-West Publictions, Den Haag, 2001
Thich Nhat Hanh, Het hart van Boeddha’s leer, Becht-Haarlem, 1999
John Stevens, Drie Zenmeesters, Karnak, 1993
Aanvulling 2020:
Heart sutra, 2010
https://www.youtube.com/watch?v=o9O35dnN07E
The Tibetan book of the dead – The great liberation-Part 1, 2011
https://www.youtube.com/watch?v=zmZ88I6vmKU
Mitra Bishop on The three pillars of zen by Philip Kapleau, 2014
https://www.youtube.com/watch?v=Ez9u7GXmKcI
