The box, de serie (5) – stap uit je verlangensbox

Na een lange zoektocht in zowel het Oosten als in de westerse wetenschap, is Marnix van Rossum, psycholoog en meditatiebegeleider, tot de conclusie gekomen dat het vooral (geloofs)overtuigingen en dogma’s zijn die ons belemmeren om vrij te leven en te doen wat goed voor ons is. Hij noemt dit boxen. Wat levert het op om out of the box te gaan? En hoe doe je dat?

Een belangrijke boodschap van het boeddhisme is dat onze verlangens het niet zo goed met ons voorhebben. Helemaal als verlangen overslaat in hebzucht. Het maakt ons onrustig, zorgt ervoor dat we onethisch handelen en het is nooit genoeg. Altijd maar meer en meer, en echt gelukkig worden we er niet van. De wereld in zijn geheel wordt er ook niet echt beter van. Niet alleen het boeddhisme maar ook het christendom is kritisch als het gaat om verlangens.

Zoals in deze reeks al eerder naar voren kwam zie ik geen bewijs dat er een goed of fout is in algemene zin, maar vooral dat de werkelijkheid veel nuancetinten heeft. Met die wetenschap leven valt niet mee omdat dat zou betekenen dat we ieder moment een soort twijfel moeten kunnen toelaten over wat goed is om te doen. Toch denk ik dat dat op termijn ons welzijn bevordert.

Om dan maar gelijk met de deur in huis te vallen, er is natuurlijk ook een andere kant aan verlangens. Ze komen namelijk voort uit de behoeftes van het lichaam. Als je honger hebt moet je eten, maar wanneer is het een verlangen en wanneer een gezonde behoefte? Die grens is niet zo eenduidig en gemakkelijk te bepalen.

Verlangens zijn natuurlijk niet fout, want dankzij verlangens bestaan we nog. Het maakt onder andere dat we eten, drinken en ons voortplanten. Het zou een beetje gek zijn als we dat gaan veroordelen. Dan zouden we ons eigen bestaan verloochenen!?

Vanuit de psychologie heb ik geleerd dat het schadelijk kan zijn als we onze verlangens veroordelen, wegdrukken, of verdringen, zoals Freud dat beschreef. Dat is natuurlijk ook niet goed.

Wat is dan de oplossing? Hoe zijn we het beste geholpen?

Verlangens en behoeftes zijn niet verkeerd, maar als je merkt dat er te veel zijn, of te sterk dan goed voor je is, dan is er misschien iets anders aan de hand. Prima lijkt me om jezelf af te toe te trakteren op een lekkere snack, maar als je alleen je rust kunt vinden op een avond door te blijven snacken? Of een paar keer porno kijken om wat te ontladen, lijkt me prima, maar het is een ander verhaal als dat iedere dag moet, of meerdere keren per dag. Het lijkt een probleem te worden als we het vaker doen dan we eigenlijk zouden willen, of maar niet vervuld raken. Misschien moeten we ons dan eens gaan bezighouden met de oorzaken.

Het boeddhisme heeft een interessante visie. Namelijk dat de wereld om ons heen niet is zoals wij het zien. Het is meer een projectie, die letterlijk plaats vindt in de geest, de hersenen. Dat wordt tegenwoordig ook ondersteund door de wetenschap. Omdat we volgens het boeddhisme echter denken dat wat we nodig hebben ook buiten ons ligt, of de oorzaak van onze moeilijkheden om ons heen, komen we vaak wat bedrogen uit. Moeilijkheden lossen we niet echt op en we denken geluk te kunnen bezitten in iets, maar dat glipt steeds uit onze handen. Een soort gouden pot aan het einde van de regenboog. Je komt er aan en het is er niet.

Door meerdere retraites heb ik wel minder verlangens gekregen in positieve zin. In het begin zijn er vaak heel veel verlangens tijdens een retraite. De Boeddha beschreef een rijtje van 5 die hij hindernissen noemde. Ik weet nog dat ik in bij mijn eerste retraites veel meer pijn, verlangens, moeheid, onrust en irritaties had dan tijdens latere retraites. In het begin kon ik uren malen over het eten dat hopelijk snel kwam, of over seks. Ik herkende ook wel dat het een manier was om de pijn en het ongemak te ontvluchten. Toen ik meer genot ging ervaren door de kalmte, of concentratie in de meditatie, ook wel samadhi genoemd, werden verlangens gericht op objecten buiten me minder.

Een retraite is op een bepaalde manier een soort afkicken van onze zintuigelijke verslavingen, zoals dat ook gebeurt bij een drug. Als je stopt met de drug waar je aan verslaafd bent en je sluit jezelf op in een kamertje, dan komen je lichaam en geest in opstand, net als tijdens een retraite. Dat is even lastig en confronterend, maar op de lange termijn ga je je beter voelen en word je steeds onafhankelijker van de drug.

Toch is er ook nog zoiets als luisteren naar je behoeftes en verlangens en daaraan juist wel gehoor geven. De beroemde psycholoog Maslov beschreef verschillende behoeftes / verlangens die belangrijk zijn om in gehoord te worden in verschillende stadia van de ontwikkeling en van het opgroeien. Zoals lichamelijke behoeftes van eten en drinken, of seks en ook sport en comfort. Ook veiligheid en zekerheid zijn behoeftes volgens Maslov en sociaal contact, waardering, erkenning, zelfrespect, zelfverwezenlijking en uiteindelijk zelftranscendentie.

Als de ontwikkeling niet helemaal goed is verlopen, of niet aan alle behoeftes wordt voldaan tijdens ons opgroeien – wat voor zo ongeveer iedereen geldt – dan kunnen die verlangens blijven roepen om vervulling.

Ik had nooit zo door dat ik de oplossing van minder last hebben van verlangens beter kon zoeken in eerdere onvervulde basisbehoeftes. Op mijn 19^e woonde ik voor het eerst enkele maanden in een Tibetaans klooster. Ik bestudeerde het hele jaar intensief het boeddhisme en werd toen ook boeddhist. Daarna ging ik studeren en verviel in een studentenleven met veel alcohol, drugs en seks. Dat was bovengemiddeld ongezond en mijn boeddhistische kennis hielp me op dat moment niet. Ik keurde mezelf vooral af op mijn gedrag omdat ik mijn ’precious human life’ zoals dat werd genoemd, niet optimaal benutte. Ik zat in een patroon van helemaal aan mijn verlangens toegeven, om me vervolgens erg down en schuldig te voelen. Ik kwam daar niet uit.

Nu terugkijkend besef ik dat ik in die tijd bepaalde emotionele behoeftes had die ik zocht in seks, of drugs bijvoorbeeld. Maar in feite voelde ik me wat leeg van binnen en niet goed over mezelf. Dat loste ik dus op met een soort supplement, maar daarmee werd de confrontatie met mezelf des te harder als dat supplement weer weg was. Helemaal omdat ik de dingen en personen om me heen had gebruikt voor mijn eigen vlucht. Ik moest de omgeving namelijk wat manipuleren, om toch aan die behoefte te voorzien. Dat besefte ik ergens wel en dat voelde niet lekker. Ik had er in die tijd geen weet van dat ik dat soort onderliggende gevoelens ook onder ogen kon komen, door ze bijvoorbeeld te uiten, verwerken, anders mee om te gaan en over te praten.

Verlangens hebben als je het mij vraagt zeker niet iemand nodig die ze bestempelt als fout en gevaarlijk, maar eerder begrip, misschien zelfs zorg en respect, omdat die verlangens je op dat moment misschien de noodzakelijke survival skills (hebben ge)geven. Zoek je zelfwaarde door je bankrekening, dan geeft meer geld je een goed gevoel over jezelf. Dat kan je net dat zetje geven om door te gaan in je leven, of niet te depressief worden. Of dat echt een oplossing is, is natuurlijk een tweede, maar het is fijn dat dat in iedere geval ook een beetje helpt.

Wil je echter gezondere verlangens dan is het belangrijk dat je de emotionele behoefte herkent die erachter zit. Bijvoorbeeld als je eet uit de behoefte aan comfort, of troost, of omdat je je leeg van binnen voelt. Dat is belangrijk om te weten. Of maar afleiding blijft zoeken in films, series, of filmpjes, om de leegte in jezelf te vullen bijvoorbeeld. Niet dat je niet kunt genieten van een filmpje, maar als het uitzetten te vervelend is, dan wordt je afhankelijk en wordt het eerder iets pathologisch.

De strijd aangaan met je verlangens is niet de oplossing. Ze zijn een stuk gewiekster dan jij en ze vinden je zwakke plekken toch wel. Ze kennen je beter dan jezelf. Als je een verlangen voelt, dan zou ik eerder zeggen, ’voel in’ en vraag je af wat de behoefte is? Stel dat je eet uit troost, of om de leegte te vullen, dan is je behoefte misschien eigenlijk liefde, geborgenheid, of veiligheid.

Meestal zit er ook verdriet over het niet hebben gekregen van die behoefte. Dat zou er in principe eerst uitmoeten. Dan zou ik daarna nadenken of er andere, meer diepere, wezenlijkere, of constructievere manieren om aan die behoefte gehoor te geven? Als je bijvoorbeeld eet omdat je behoefte hebt aan troost, bel dan een goede vriend en doe je verhaal, of ga naar een therapeut. Als op zoek bent naar erkenning van het andere geslacht omdat je je niet goed genoeg voelt, werk dan vooral aan zelferkenning, of ga met mensen om die jou erkennen om wie je bent, meer dan hoe je er uitziet. Dat is namelijk je werkelijke behoefte. Dan ontstaat een diepere manier van vervulling en kun je gedrag dat geld als supplement en je niet werkelijk geeft waar je behoefte aan hebt makkelijker loslaten.

Samengevat kan het goed zijn onderliggend gevoel te onderzoeken en uiten bij verlangens en naar iets te zoeken dat je werkelijk vervulling kan geven. Daarnaast, en voor dit stukje schrijven tot slot, zou ik de mogelijkheid willen introduceren om je verlangens te onderzoeken zonder ze weg te willen hebben, maar meer als een soort wetenschappelijk onderzoek waarbij je er alles over te weten wilt komen.

Films kijken

In het klooster van Ashin Tejaniya mocht ik mijn verlangens open onderzoeken. Dat leverde veel op. Ik had vaak de behoefte om films te kijken na maanden in kloosters te leven. Soms deed ik dat op mijn laptop en dan voelde ik me erg schuldig. Dat was namelijk zo’n beetje het minst mindful dat je kon doen. Als ik moest rapporteren over mijn beoefening, dan kon ik daar niet mee aankomen, dus dan verzweeg ik dat wel eens, maar dat voelde heel vervelend. Bij Ashin Tejaniya kon dat wel. Alles is daar beoefening, dus nu begon ik het te onderzoeken. Ik liet mezelf doen wat ik wilde doen uit mijn verlangen en ging het gewoon eens helemaal vrij bestuderen. Ik observeerde het plezierige gevoel voordat ik mijn laptop ging pakken. Dat was het verlangen. Ik veroordeelde dat niet, maar ging nieuwsgierig iedere stap observeren en beleven. Mijn thee en koekje klaarmaken voor bij de film die ik op mijn monnikenbed ging kijken. Heerlijk moment was dat! Een hele wereld vol avontuur lag in het verschiet en ik hoefde zelf niets te doen of ingewikkelde keuzes te maken. Wat is de filmbeleving soms toch fijn. Ik observeerde vooral mijn geest en vroeg me herhaaldelijk af, hoe voel ik me nu en nu?

In het begin van de film voelde ik me goed en zag ik helder hoe mijn geest reageerde op wat ik zag. Hoe er verschillende oordelen ontstonden over karakters, de goeie en de slechte, de standaard hollywoodbox, maar geleidelijk aan besefte ik dat ik er meer ingezogen werd. Het kreeg grip op mijn emoties. Ik besefte dat ik me minder fijn begon te voelen en ineens bedacht ik, hé, ik kan de film ook uitzetten!? Dat deed ik normaal nooit, maar ik besefte dat ieder moment vrij was te doen wat ik wilde. Wat heeft het voor zin om door te kijken bedacht ik, als ik me niet helemaal lekker voel? Plots kreeg ik juist weer zin om te mediteren.

Na een paar uur mediteren was ik echter wel wel weer nieuwsgierig naar hoe de film eindigde. Dat veroordeelde ik ook niet en keek weer verder. Dat deed ik enkele keren op deze manier en tot mijn verbazing raakte ik geleidelijk verlost van de bovengemiddelde drang te vluchten in film. Grappig genoeg juist door het toe te laten en open te onderzoeken verloor het de grip op mij.

Verlangens zijn misschien net als kinderen. Het kind in ons dat is onderdrukt tijdens verlangens die we hadden in de jeugd bijvoorbeeld en daardoor niet voldoende heeft gekregen. Het kan ook zijn dat we hierdoor te weinig hebben geleerd van ervaringen. We leren vaak beter door het maar gewoon te doen, dan door iemand die zegt dit is wel goed en dat niet. Het is waarschijnlijk beter als het kind een paar keer teveel snoept en merkt dat het buikpijn krijgt (en beseft dat het door de snoep komt), dan dat je als ouder blijft zeggen en waarschuwen dat snoepen niet goed is. Inzicht is hetgeen dat over het algemeen echt iets verandert, niet het hard proberen. En inzicht ontstaat door de informatie de we tot ons nemen aan de hand van ervaringen. Die informatie is echter pas zuiver als we er geen agenda bij hebben, geen mening, of box, over wat goed is en fout. Dan kunnen we zuiverder waarnemen en beter leren. Net als een wetenschapper pas goede en eerlijke data verzamelt als het geen eigen agenda heeft. Als deze bijvoorbeeld iets wil bewijzen met het onderzoek (en dus een agenda heeft), dan zal bepaalde data misschien worden geselecteerd, of geregistreerd en andere niet. Of de data wordt anders verwerkt naar gelang het doel. Dat doen we heel vaak. We vinden dat ons verlangen fout is en alles komt bij ons binnen als negatief en we sturen op controle, zonder dat we het verlangen begrijpen, waarderen en zien voor wat het is.