Zen in zorg: naar meer balans tussen hoofd, hart en handen in het werk

‘De zorg verschraalt in toenemende mate waarbij verzorgenden en verpleegkundigen nauwelijks meer tijd hebben om aandacht aan de mensen te geven.’ Deze verzuchting horen we de laatste tijd helaas steeds vaker. De gezondheidszorg heeft zich de afgelopen jaren vooral gericht op productie en efficiëntie. Binnen dit bedrijfsmatige klimaat werken betrokken zorgverleners die ervoor hebben gekozen iets te willen betekenen voor mensen. Zij willen werken in een omgeving waar zorg en aandacht centraal staan. Dit is wat hen ooit heeft gemotiveerd om voor de zorgverlening te kiezen. Menselijke maat Het is voor de gezondheidszorg van groot belang dat zorgverleners gemotiveerd zijn, niet alleen voor hun eigen werkplezier, maar vooral om het feit dat zij werken voor kwetsbare mensen die van hen afhankelijk zijn. De situatie waarin het doelmatigheidsdenken steeds meer de boventoon voert, heeft tot gevolg dat verpleegkundigen en verzorgenden onder druk staan. Ze willen namelijk wel kiezen voor meer aandacht maar zien hiertoe steeds minder kans.

Blootstelling aan langdurige druk leidt tot stress. Wanneer verpleegkundigen en verzorgenden lange tijd onder stress staan, dan kan dit uiteindelijk leiden tot burn-out. In maart 2012 werd in de Intermediair vernoemd dat vijftien procent van alle werkenden zegt wel eens last te hebben van burn-out verschijnselen. Onder verpleegkundigen, zo was al eerder in de TVZ (4 september 2012) te lezen, geldt dat een derde van de doelgroep in het ziekenhuis een verhoogd risico op burn-out loopt. Dat omgekeerd het verlagen van burn-out cijfers positieve resultaten heeft voor een verlaging van kosten, het welzijn van verpleegkundigen en de kwaliteit van zorg beter wordt, was onlangs te lezen in een artikel in het American Journal of Infection Control (Cimiotti et al, 2012).

Verlagen van burn-out

Wanneer veranderingen in de structuur en de cultuur van de zorg tot gevolg hebben dat steeds meer verpleegkundigen de handdoek in de ring gooien, wat doe je dan? Hoe verlaag je (het risico) burn-out? In dit artikel betogen we dat (zen)meditatie een van de mogelijk instrumenten kan zijn om een goede hoofd, hart, handen balans te vinden, waarbij medewerkers vanuit een gezond eigenbelang warme zorg blijven bieden. Kan dit? Is dit geen paradox?

Een goede verpleegkundige speelt in op wat de situatie ‘van hem of haar vraagt.’ Iedere zorgsituatie opnieuw. Deze verpleegkundige handelt vanuit een juiste balans tussen hoofd, hart en handen  (Benner, 1984). Wanneer een verpleegkundige verstart in één van de 3 genoemde domeinen loopt hij of zij het risico op de branden. Wanneer verpleegkundigen alleen hun hart laten spreken dan is er onvoldoende zicht op de eigen gezondheid omdat verpleegkundigen zichzelf voorbij rennen. Verpleegkundigen die louter en alleen hun handen laten spreken, raken vroeg of laat fysiek in verval door rug of andere klachten. Verpleegkundigen die tot slot een teveel aan hoofd gebruiken, worden door collega’s als kil en afstandelijk ervaren. Laatstgenoemde groep verpleegkundigen raakt wellicht minder snel opgebrand, maar het is de vraag of deze groep zorgmedewerkers door de cliënt worden ervaren als zorgzame en warme deskundige hulpverleners.

Zen meditatie

Meditatie wordt vaak in verband gebracht met zweverigheid. Niets is echter minder waar! Binnen zenmeditatie leer je om met aandacht, geduld en focus de dingen te doen die je moet doen. Met beide benen op de grond, dicht bij jouw gevoel. Die aandacht en focus is ons vaak niet automatisch gegeven. Echter, door te trainen is de aandachts- of concentratiespier goed te ontwikkelen. Zen maakt hierbij gebruik van zazen (het zittend mediteren) als voornaamste oefening. Daarnaast oefent men binnen de cursus met het aandachtig lopen, het aandachtig spreken, het met aandacht thee drinken en huiswerkopdrachten. Op deze manier, zo is de aanname, ontwikkelt de zencursist zijn aandacht en concentratie zodat meer doelgericht en met meer aandacht taken kunnen worden uitgevoerd. Wanneer je met je hoofd, hart en handen met aandacht bij je werk bent leidt dit tot meer geluk en minder stress

Eind 2012 bood ouderenorganisatie de Wever (locatie de Hazelaar) een dertigtal gezondheidszorgmedewerkers (onder wie verpleegkundigen en verzorgenden) de kans een training zenmeditatie te volgen. Het betrof allereerst een pilot die als doel had medewerkers de beginselen van zenmeditatie bij te brengen waarmee ze na de cursus in staat waren zelf verder te gaan. De persoonlijk doelstellingen van medewerkers waren veelal gericht op het reduceren van stress en het brengen van balans en rust, in zowel privé als werk. De training duurde 9 bijeenkomsten. De duur van een individuele bijeenkomst was 75 minuten. De cursus werd verzorgd door een leraar die zichzelf als gepromoveerd verpleegkundige had toegelegd op het scholen van zorg- en onderwijsmedewerkers.

De training werd gehouden in een stilteruimte die voor de duur van de sessie werd omgebouwd tot zendo (= meditatieruimte)

Effecten

De cursisten kregen na afloop ter evaluatie een vragenlijst die bestond uit zowel gesloten als open antwoordcategorieën. Omdat het een pilot betrof werd allereest een aantal vragen gesteld over de vormgeving van de zentraining (duur van bijeenkomsten, lengte van de training), het tijdstip en de kwaliteit van de instructie. De training werd in algemeenheid met een 8.6 beoordeeld. Deze score was hoog gezien de geringe voorkennis van en ervaring van de deelnemers met (zen) meditatie. Van groter belang voor wat betreft de effecten, waren de open vragen. Zo werd gevraagd welke effecten de deelnemers ervoeren op privé gebied als in hun werksituatie. 80% van de deelnemers die de vragenlijst hadden ingevuld (N=14) gaf aan veel effecten te ervaren. Van deze groep cursisten mediteerde 70% minimaal 3 keer per week. 30% mediteerde 1 maal per week.

Een van de cursisten verwoorde de effecten als volgt: “Best moeilijk om dat concreet te maken. Ik merk dat de meditatie me helpt om ervaringen/indrukken van de dag te laten bezinken. Na de les heb ik minder moeite om mijn werk los te laten. Ik kom rustiger thuis. In de dagelijkse praktijk merk ik dat ik vaker op de rem trap als ik me opgejaagd voel.“

Ook vertelde deze cursist: “Het brengt me dichter bij mezelf. Het zit in kleine dingen: één ding tegelijk doen, niet te veel denken aan wat er allemaal nog meer op de agenda staat, beetje milder naar mezelf, af en toe bijtanken/pauze nemen…”

Via de spiegelneuronen leren we van elkaar (je gaat echt beter tennissen als je vaak naar Federer kijkt) en resoneren we met elkaar. Jezelf even stopzetten zorgt ervoor dat de balans jezelf/ ander hersteld kan worden. Dit kan voor de een betekenen dat je je meer verbindt met de ander.

Uitdaging

Een veelgehoorde uitdaging die de cursisten ervoeren, was dat het moeite en tijd kostte om zich de nieuwe gewoonten (dagelijks mediteren, met aandacht de dingen doen) eigen te maken en te integreren in het dagelijkse leven: “Mijn uitdaging is om er het in mijn dagelijkse leven meer ruimte voor te maken. Ik voel opnieuw hoe goed het me doet en toch vormt het nog geen integraal onderdeel. Het heeft voor mij te maken met balans.” Naast het dagelijks oefenen in zazen, was één van de opdrachten eveneens om dagelijkse een activiteit met “iets meer dan gemiddelde aandacht uit te voeren.” Ook op deze manier werd geprobeerd de “hersenspier” te verstreken.

Discussie

(Zen)Meditatie staat in de belangstelling. CNV publieke zaak  – in de persoon van Lizelotte Smits – pleit al sinds 2005 voor opname van meditatie in de cao. CNV Publieke Zaak behartigt de belangen van de werknemers bij de overheid, in de sector zorg en welzijn en bij verzelfstandigde overheidsinstellingen zoals TPG, KPN en nutsbedrijven.  Doel voor haar pleidooi om meditatie in de cao op te nemen, is de toename van de arbeidsproductiviteit. In dit artikel wordt zenmeditatie in verband gebracht met (het terugdringen van) burn-out. Het trekken van definitieve conclusies is niet mogelijk om meerdere redenen. Vooraleerst gaat het hier om een kleinschalig initiatief binnen de ouderenzorg. De deelnemende cursisten konden zichzelf aanmelden. Enige affiniteit met deze vorm zou de uiteindelijk resultaten gekleurd kunnen hebben. Hoewel de link reductie burn-out – meditatie theoretisch te leggen is, was dit vooraf niet een opgezet doel. Veeleer was het de bedoeling om mensen met zenmeditatie te laten kennismaken op een wijze die het mogelijk maakt na de cursus er zelf mee door te gaan. Dat is gelukt! Daarnaast is wel gebleken dat medewerkers er veel baat hadden bij zenmeditatie.  Deze positieve werking zouden we willen typeren als een toegenomen balans in hoofd, hart en handen bij de zorgwerkzaamheden. Dit op zijn beurt zorgt voor het stellen van gezonde grenzen, minder oordelen, minder irritatie, bewuster kijken, etc. Kaptein (2008) stelt echter in het blad Skepter naar mijn idee terecht dat meditatie niet een snelle oplossing is voor de zorgen van mensen. Het is niet een quick-fix maar veeleer een fundamentele verandering in de manier van leven en denken die wanneer consequent toegepast leidt tot een gelukkiger leven. Ook in het werk!

• Benner, P. (1984). From novice to expert: Excellence and power in clinical nursing practice. Menlo Park, CA: Addison-Wesley.
• Broerse, S. (2012). ‘Stil, mama zit!’ Zenmeditatie voor huisartsen. Medisch Contact, 67(20), p. 1206-1209
• Cimiotti, J.P., Aiken, L.H., Sloane, D.M., Wu, E.S. (2012).   Nurse staffing, burnout, and health care-associated infection. American Journal of Infection Control, 40(6), p. 486-490.
• Kaptein, R. (2008). Aandacht voor mindfulness. Skepter, 21(2). Achterhaald 18 december 2012: skepsis.nl/mindfulness