Kan je jezelf dom leren?

We hebben twee hersenhelften en deze hebben ieder een eigen manier om de wereld te begrijpen. De rechterhersenhelft (R.H.) beleeft de werkelijkheid rechtstreeks en de linkerhersenhelft (L.H.) maakt zich een voorstelling van de wereld en probeert vanuit die voorstelling de wereld te begrijpen. De wereldbekende psychiater en filosoof Iain McGilchrist* heeft er zijn levenswerk van gemaakt om de (samen)werking van deze twee asymmetrische hersenhemisferen te onderzoeken.

Enkele van zijn conclusies:

De R.H. ziet het geheel, de samenhang en de relaties die er in de waargenomen context zijn. De R.H. kan bijvoorbeeld gezichtsuitdrukkingen lezen, kent empathie en heeft oog voor het betrekkingsniveau. We hebben de R.H. nodig om emotioneel bewust te zijn en te snappen wat er in de wereld gebeurt op systemisch niveau. We hebben het ook nodig om iets vanuit verschillende contexten te kunnen bekijken, waardoor ook onze visie kan veranderen. Het helpt ons om vragen beantwoord te krijgen in onoverzichtelijke situaties over wat iets betekent en hoe we kunnen handelen. Het geeft ons een besef van verbondenheid en stuurt aan op ontmoeten.

De L.H. gaat niet uit van directe ervaringen. Hiervoor in de plaats maakt het een abstracte voorstelling of model van de wereld om van daaruit met de wereld om te gaan. Links heeft daardoor moeite emoties te begrijpen. De L.H.  gaat uit van een model en daardoor is het op ieder gebied minder betrouwbaar dan de rechterhemisfeer (R.H.).

De L.H. is instrumenteel ingesteld en houdt zich meer bezig met de inhoud en met de vraag hoe iets te “pakken” is, te beïnvloeden of te manipuleren. Tevens is het meer ingesteld op sociale rivaliteit en gelijk denken te hebben. Het houdt zich bezig met wat expliciet en bekend is en haakt af bij onbekende informatie. Eenmaal ingenomen conclusies kunnen moeilijk losgelaten worden. Het maakt geen verschil tussen de bedachte en feitelijke wereld. Hierdoor heeft het weinig zicht op eigen falen, omdat het makkelijk in eigen gelijk blijft geloven.

Wat buiten het model of de theorie valt, wordt niet gezien en ook niet geaccepteerd. Andere meningen worden niet op prijs gesteld, tegenstellingen moeten weggewerkt worden, het is of dit of dat. Het geleerde wereldbeeld moet verdedigd worden.

In de ideale wereld zou de R.H., het geheel overziende dominant dienen te zijn, en de L.H. dienstbaar voor het uitwerken van deelaspecten.

Een uitgebreid voorbeeld: ouders kloppen aan bij de hulpverlening, omdat hun 14-jarige dochter onhandelbaar dreigt te worden. Ze gaat volgens de aangeslagen en in paniek zijnde ouders met verkeerde jongeren om en gebruikt drugs. Als oplossing wordt door de hulpverleners gekozen voor een plaatsing in de gesloten jeugdhulp. Voor het zover is bemoeien vele hulpverleners zich ermee, schrijven rapporten en overtuigen de Kinderrechter ervan dat gesloten opvang de beste oplossing is. Het verloop van de zogenaamde jeugdzorg-plus behandeling is echter desastreus. Na de zoveelste suïcidepoging trekt de behandelende kinderarts van het ziekenhuis, waar ze na weer een suïcidepoging naar toe gebracht is, hard aan de alarmbel. Als het zo doorgaat dan kan dit meisje overlijden, is zijn conclusie.

Deze situatie staat bekend als “het papieren meisje” (zie internet), omdat hulpverleners de situatie beoordelen op basis van dossiergegevens en theoretische kennis, meestal zonder de cliënt zelf te spreken. Dit zien we als een vorm van hulpverlening van linkerhersenhelft-denkers. Alle protocollen, procedures en regeltjes worden goed gevolgd, maar de patiënt was bijna overleden. Alleen door het gezag van de kinderarts en de kinderrechter, professionals die buiten het hulpverleningssysteem stonden, is erger voorkomen.

In de Jeugdwet is vastgelegd dat ouders en kinderen recht hebben op het opstellen van een familiegroepsplan. Helaas weten weinig mensen dit. Met het opstellen van een familiegroepsplan krijgen gezinnen, families en hun netwerk de mogelijkheid zelf de regie te voeren over de hulp die nodig is. Bij het opstellen en uitvoeren van een dergelijk plan wordt het opvoedingsprobleem niet uit de context gehaald, maar wordt gepoogd om het in en met het bestaande netwerk te begrijpen en op te lossen. Bij het opstellen van een dergelijk plan wordt gebruik gemaakt van beide hersenhelften. Er wordt uitgegaan van de bestaande verbondenheid en geprobeerd wordt de opvoedingsproblemen te begrijpen in de context van waar deze zich voordoen (rechterhersenhelft is actief). Doelen worden opgesteld, eventueel diagnostiek gedaan, werkwijzen uitgeprobeerd, voortgang geëvalueerd (linkerhersenhelft is actief). De juiste balans tussen beide hersenhelften zorgt voor de beste resultaten, waarbij de rechterhersenhelft er is voor het begrijpen van de context.

Het familiegroepsplan wordt helaas weinig gebruikt. Waarschijnlijk speelt daarbij een belangrijke rol dat professionele hulpverleners van mening zijn dat zij het beter weten dan mensen uit het sociale netwerk, omdat ze een opleiding gevolgd hebben. Dat is een veel voorkomende arrogantie die in de westerse samenleving op allerlei terreinen voorkomt. Er is dan sprake van een dominante gedachtegang afkomstig uit een theoretisch model en afwijkende meningen worden niet getolereerd. Een situatie wordt los van de context beoordeeld en los van relevantie relaties bestudeerd.

We hebben de indruk dat de westerse samenleving de L.H. dominant is geworden en steeds dominanter wordt, terwijl juist een goede balans noodzakelijk is. Een juist evenwicht, waarbij de R.H. de meester is, voor het overzicht zorgt, rechtstreekse ervaringen heeft, intellect inzet voor algemeen belang en empathisch is, waardoor er een veel grotere betrouwbaarheid is dan bij de in modellendenkende L.H. die vooral deelaspecten ziet.

In de moderne samenleving wordt te veel waarde gehecht aan modellen en theorieën, waarbij andersdenkenden niet welkom zijn. Iedere vorm van ambiguïteit wordt als vervelend beschouwd, zelfs de dialoog is onwenselijk. Vaak maken deze mensen de indruk zich dom geleerd te hebben. Ze zijn los geraakt met hun ideeën van de realiteit en onwetend geworden van de werkelijkheid. Met hun intellect zijn ze dom bezig.

Ons kabinet is in haar functioneren ook een sprekend voorbeeld van L.H.-dominantie. Een hoop politiek gestoei over modellen en vervolgens onvermoeibaar doorgaan op een ingeslagen weg, hoeveel deskundige praktijkmensen ook beargumenteren dat het kabinet zich op de verkeerde weg bevindt. De door de bewindslieden als waar gehanteerde modellen staan los van en wijken ook vaak sterk af van de werkelijkheid.

Rob van Boven (1951) is psycholoog en geregistreerd psychotherapeut. Hij was consultant voor verschillende organisaties (drugs en verslaving counseling, vaardigheden workshops) en werkte vijftien jaar als een behandelingscoördinator in een psychiatrische instelling. Bij Rob van Boven wordt het geloof van de overlever bewust gemaakt en een juiste plaats gegeven. Het doel is om los te komen van de dwang van het geloof en bewustzijn te ontwikkelen naast deze denk- en voelpatronen. Hoe meer je van het geloof van de overlever bevrijd bent, zonder het te bestrijden, maar door het de juiste plek te geven, hoe vrijer je kan leven.

Luuk Mur ( 1952) is psycholoog en heeft een drietal boeken geschreven over de door hemzelf ontwikkelde hulpverleningsmethode communitysupport. Hij is lid van de Dzogchen Community Nederland. Dzogchen is een vorm van Tibetaans boeddhisme waarbij veel belang wordt gehecht aan de ontwikkeling van individueel bewustzijn. Bij deze traditie streeft men naar non-dualiteit van het bewustzijn. Mensen zijn zich niet alleen bewust ( je weet dat je dit leest), maar je kunt je ook bewust zijn van dit eerste bewustzijn. Dit meta-bewustzijn wordt ‘gewaarzijn’ genoemd.

• (Lain McGilchrist – The matter with things, 2021).