In het najaar 2021 beloofde ik min of meer een cursus theologie te gaan volgen. De schriftelijke cursus telt maar liefst 48 lessen en ik denk dat er over iedere les ongetwijfeld iets valt te schrijven, doordat de inhoud mij op gedachten zal brengen die ik wel wil delen. Vandaag:
Sacramenten
Wat is een sacrament? Voor Christenen is Jezus zelf het sacrament bij uitstek. Daarnaast is ook de Kerk op die manier sacrament. Aan haar is immers de taak toevertrouwd Jezus’ zending op aarde verder te zetten. Althans, dat vindt de kerk zelf.
Letterlijk betekent het woord sacrament geloofsgeheim. En daarmee wordt dan niet bedoeld dat je er niet over mag spreken of schrijven, dat mag juist wél – hoort zegt het voort. Het geheim van ieder sacrament is dat de werkelijke betekenis ervan zich langzaam maar zeker ontvouwt aan de ontvanger wanneer deze zich daar tenminste voor open stelt. Een sacrament ontvangen met een gesloten hart, kun je vergelijken met het op de stoep laten staan van een bode die een pakket komt bezorgen. Zo’n pakket moet je eerst in ontvangst nemen, daarna openen, en vervolgens moet je iets met de inhoud doen. Desnoods wegzetten, maar niet in de doos laten zitten. Dat is met sacramenten ook zo: je moet ze eerst aannemen, daarna “uitpakken” en er vervolgens mee aan de slag gaan.
Er zijn sacramenten en sacramentalia. Het verschil is dat sacramenten volgens de Christelijke leer direct door Christus zelf zijn ingesteld, en sacramentalia door de kerk. Eerst een overzicht van de sacramenten. Er zijn drie sacramenten van initiatie (= inwijding): doop; vormsel en eucharistie (heilige communie); twee sacramenten van genezing (verzoening en ziekenzalving) en twee van dienstbaarheid (huwelijk en wijding). En er zijn meerdere sacramentalia: de rozenkrans; scapulieren (door linten verbonden schouderdoekjes); medaillons; kruisbeelden etc. Er zijn gewoon sacramentalia in soorten en maten. Processies horen daar ook bij, net als askruisjes (op het voorhoofd, op Aswoensdag na carnaval). Maar sacramentalia zijn niet door Christus ingesteld maar door de kerk. Maar ja, dan rijst de vraag: welke kerk erkent welke sacramenten en sacramentalia? De ene Christelijke kerk erkent 7 sacramenten, de andere vijf, weer een andere slechts twee. En de ene kerk kent een hele rits sacramentalia en de andere kent er geen één. De Rooms katholieke kerk denkt er bijvoorbeeld heel anders over dan de Protestantse kerken. Kortom… er bestaat geen consensus onder mensen die zich Christelijk noemen. Zelf zie ik geen duidelijk verschil tussen sacramentalia van de kerk en bijvoorbeeld konijnenpootjes, wolventanden, berenklauwen, talismannen en medicijnzakjes. Of neem een rondedans rond een totempaal, het drinken van ayahuasca of het opgraven van doden op Día de Muertos in Mexico. Daarbij is het precies zoals de kerk zegt: het effect is ‘ex opere operantis’ ofwel ‘de werking ervan hangt af van de gezindheid van degeen die ermee omgaat’. Heel subjectief dus. Maar, toegegeven, ‘ex opere operantis’ klinkt veel beter dan ‘bijgeloof’.
De rozenkrans behoort ook tot de sacramentalia. Het hangt helemaal van de intentie waarmee je deze bidt af of het effect sorteert. Dat geldt overigens voor alle gebeden. Ik heb daarom moeite met alle routinematig geprevelde gebeden en gebedjes. Zeker wanneer deze uit een boekje worden opgedreund of gemompeld. Het maakt daarbij niks uit of het Christelijke gebeden zijn, of Joodse, Hindoeïstische, Islamitische of van mijn part Animistische. Zolang de intentie is om alleen maar op te lezen wat er staat, stelt het niks voor. Vind ik. Je zou net zo goed het telefoonboek voor kunnen lezen. Heeft ook geen effect. Alles wat niet rechtstreeks en met volle intentie uit het hart komt, is (denk ik) krachteloos en verspilde moeite. Veel mensen voelen dat intuïtief aan. Er zijn daarom nogal wat gelovige Christenen die graag aan levende of zelfs al jaren overleden heiligen vragen voor hen te bidden, omdat ze menen dat de gebeden van die heiligen méér effect zullen hebben. Ik ben er persoonlijk echter niet van overtuigd of dat uitbesteden van bidden ook echt werkt. Eerlijk gezegd twijfel ik daar sterk aan. Nee, dat zeg ik toch te zwakjes. Ik geloof er gewoon geen barst van. Zo, dixi!
Sacramenten werken ook ‘Ex opere operato’. Dat houdt in dat het sacrament zelf voor de werking ervan zorgt. De Heilige Mis (de Eucharistie of het Heilig Avondmaal) bijvoorbeeld is een geldige Mis zolang de vorm, materie en intentie maar aanwezig en correct zijn. Of de priester er zelf in gelooft, is volstrekt onbelangrijk. Een ander voorbeeld is de biecht. Zolang de zondaar berouw heeft en de priester de correcte woorden maar gebruikt, is het sacrament geldig. Christenen geloven oprecht dat Christus zelf de sacramenten ‘ex opere operato’ laat werken, omdat gelovigen nu eenmaal zekerheid moeten hebben. Sacramenten zijn namelijk onversneden genade-middelen ofwel ‘waarneembare en werkzame tekenen waarin God de mens raakt’. Iemand die gedoopt is, weet met zekerheid dat ie gedoopt is; en een ieder die naar de biecht gaat, weet na de absolutie (de formule waarmee de zonden worden vergeven) met zekerheid dat hij of zij weer met een schone lei kan beginnen (zij het alleen gezien vanuit de kerk). En zo voorts.
Vind ik sacramenten onzin? Nee. Ik vind wel dat er vaak onzinnig mee wordt omgesprongen, ook door lieden die beter horen te weten. Ik heb me laten dopen toen ik 34 was, heel bewust. In een klooster. Wat mij nog helder voor de geest staat, is wat de abt toen zei; in mijn woorden samengevat: “Je hebt het instituut kerk en je hebt het mysterie. Die twee zijn niet aan elkaar gelijk.” Ik heb me laten dopen omdat ik in het mysterie geloof, niet om per se bij een kerkgenootschap of religieuze stroming te horen. Sacramenten kunnen wegwijzers zijn. Het zijn geen toverformules, toverstokjes of hoge hoeden waar je een konijn uit haalt.
Sacramenten vindt je ook buiten de kerk, alleen heten ze dan anders bijvoorbeeld initiatierituelen. Je vindt ze in en buiten religies. Je zou de “walkabout” van de Aboriginals een sacrament kunnen noemen. Het is een overgangsritueel waarbij een jongere honderden kilometers door de Australische wildernis trekt, alleen, om daar als volwassene uit terug te komen. Ik denk dat ook de Westerse, ontkerkelijkte mens behoefte heeft aan sacramenten of markerende rituelen, zelfs zonder dat zelf te beseffen. Ergens bij willen horen; ergens bij betrokken worden… wie wil dat nou niet? Herkenbaar overgaan van kind naar volwassenheid; van werkzame naar gepensioneerde persoon; van ouder naar grootouder; troost bij afscheid van het leven of van een levende; ik roep maar wat. Maar wat we ook bedenken, handhaven of in ere herstellen: het is altijd ‘Ex opere operato’ en/of ‘ex opere operantis’. Soms werkt iets omdat het gewoon werkt, (je kunt nooit meer terug van volwassene naar kind!). Soms werkt het alleen wanneer je er zelf energie in steekt. Soms beide.
