De mythe van het mahāyāna

Onlangs moest ik me voorbereiden op deelname aan een online conferentie en ik las wat literatuur na over het mahayanaboeddhisme.

Tot dan toe had ik de standaard opvattingen over de relatie tussen de verschillende stromingen in het boeddhisme altijd voor kennisgeving aangenomen, maar nu viel me op dat die opvatting op een aantal punten toch wel heel erg merkwaardig is. De standaardopvatting is dat sommige leerlingen van de Boeddha na zijn dood nieuwe inzichten en nieuwe inspiraties kregen waardoor een nieuwe stroming in het boeddhisme ontstond met meer diepgang en een uitgebreidere filosofie. Bovendien zouden daar nieuwe manieren zijn ontwikkeld om het nirvāṇa te bereiken.

We weten echter bijna niets over de discussies die toentertijd tussen de boeddhisten in India plaatsvonden, zelfs niet wanneer de belangrijkste teksten hierover zijn geschreven. Alle theorieën die boeddhologen hierover hebben ontwikkeld berusten dus voor 90% op speculatie. In zijn boek Nāgārjuna in context: Mahāyāna Buddhism and early Indian culture, dat in 2005 is verschenen, probeert Joseph Walser hier enig nieuw licht op te werpen. 

De oorsprong van het mahāyāna

Alleen al de naam “Het Grote Voertuig” suggereert dat het mahāyāna verreweg de belangrijkste tak van boeddhisme is. Niet is minder waar. Uit onderzoek blijkt dat de aanhangers van het mahāyāna-boeddhisme onder de boeddhisten in India meer dan 1000 jaar lang slechts een marginaal groepje vormden. Eerst in teksten uit de vijfde eeuw blijkt voor het eerst dat het aantal aanhangers zo groot was geworden dat er aparte kloosters voor hen ontstonden. Voor die tijd waren er alleen in sommige kloosters wat monniken die mahāyāna-teksten opzegden en er rituelen bij uitvoerden. Daar maakte niemand zich druk over, volgens de verslagen van Chinese pelgrims. Zolang iedereen zich aan de kloosterdiscipline hield, waren er geen problemen. Het mahāyāna is dus begonnen als een cultus van teksten en rituelen en al gauw werden daar ook bepaalde boeddhabeelden voor gemaakt. Eigenlijk was het een gevolg van de hindoeïsering van het boeddhisme, dat het gevolg was van het feit dat vele brahmanen zich tot het boeddhisme bekeerden. Het mahāyāna had echter geen last van behoefte aan soberheid en bescheidenheid en daardoor sprak het de Aziatische volkeren buiten India zo aan. Doordat het een wat vage en veelvormige beweging was, kon het ook gemakkelijker worden aangepast aan de plaatselijke cultuur.

Kandahar

Het lijkt er erg op dat het mahāyāna in het noordwesten van India het meest activistisch was, vooral in Kandahar (Gandhara), toentertijd een belangrijk handelscentrum. Zoals bekend staat in het mahāyāna-boeddhisme het ideaal centraal om een boeddha te worden. Dit zou vele malen lovenswaardiger zijn dan alleen het onderricht van de boeddha te volgen. Wie tot het mahāyāna toetreedt, legt daarom de bodhisattva-gelofte af, waarmee hij of zij belooft om zijn best te doen een boeddha te worden en zo alle wezens tot verlichting te brengen.

Dit klinkt prachtig, maar als je er even over nadenkt, lijkt het een beetje raar. Stel dat je zwemles volgt en je vindt het moeilijk om de lessen bij te houden. De mahāyāna-oplossing is dan dat je niet meer de lessen volgt maar probeert om zwemleraar te worden door de zwemleraar in alle opzichten na te doen. Je kamt je haren op dezelfde manier, je draagt dezelfde schoenen en je probeert zelfs te trouwen met dezelfde vrouw als waarmee de zwemleraar getrouwd is. Zo probeert een bodhisattva alle eigenschappen van de boeddha aan te kweken in de vaste overtuiging dat dit het mooiste is wat iemand kan doen. Het is een ook beetje als een bedrijf waarin iedereen directeur wil worden. Als dat uiteindelijk lukt, staat op een mooie ochtend iedereen voor een dichte deur omdat er geen portier meer is.

Oproerkraaiers

Volgens de Palicanon heeft de boeddha zelf gezegd dat hij alles heeft onderricht wat er maar te vertellen was. Het mahāyāna heeft dus een probleem als het onderricht van de boeddha wil zijn. Dat hebben ze op Indiase stijl opgelost: methode Bollywood. Ze vergoddelijken de Boeddha en laten hem in zijn nieuwe goddelijke omgeving zeggen dat hij het op aarde niet zo bedoeld had. Daarbij worden de andere boeddhisten, die aan het echte onderricht genoeg hebben, verketterd vanwege hun zogenaamde gebrek aan mededogen. De bodhisattva’s steken zichzelf een veer in de kont, want zij hebben dat mededogen wel. Is dit geen vroom narcisme?

De Saddharma Puṇḍarīka Sūtra, de Lotus Soetra, die in de loop van de eerste eeuw in de regio van Kandahar is geschreven, laat er geen misverstanden over bestaan. In een scenario dat veel weg heeft van een kruising van een danceparty, The Voice en Chantal’s Pyjamaparty, zit de Boeddha in zijn hemel met zijn arhats en bodhisattva’s te babbelen. Hij verklaart dat zijn optreden in de wereld en de leer die hij verkondigde maar een show is geweest en dat hij nu zijn echte boodschap gaat verkondigen. Het idee is duidelijk ontleend aan de Bhagavadgīta, maar bij religies heb je nu eenmaal geen auteursrechten nodig.

De arhats lopen weg en de boeddha zegt zoiets als “nu zijn we onder elkaar” en “ze draaien later wel bij”. Dan vertelt hij dat hij af en toe didactische trucs toepast en dat er in feite maar een soort boeddhisme is: het mahāyāna-boeddhisme. Is dit niet wat men in de islam “jihadisme” noemt?

Het superieure mededogen

Alle mahāyāna-boeddhisten hebben dus een groot mededogen, veel meer dan gewone mensen. Hoe merken we dat? Doen zij dingen anders, hebben ze andere interesses of beroepen? Of een bodhisattva werkelijk barst van mededogen valt helaas nog maar te bezien. Hij of zij houdt om te beginnen er geen rekening mee dat sommige mensen het boeddhisme helemaal niet zien zitten en daarom niet bevrijd willen worden. De bodhisattva helpt mensen oversteken die aan de overkant helemaal niets te zoeken hebben. Zaken als vrijheid van meningsuiting en verdraagzaamheid naar andersdenkenden worden dus niet hoog aangeslagen, hetgeen in religies natuurlijk wel vaker voorkomt.

Verder komt er nog het praktische probleem bij dat een boeddha geen boeddha is zonder dat hij of zij leerlingen heeft. Stel dat in een bepaald land, bijvoorbeeld Bhutan, driekwart van de inwoners inderdaad boeddha is geworden. Als een boeddha nu minstens een leerling moet hebben, zijn de helft van de boeddha’s in Bhutan werkeloos en kunnen dus geen boeddha meer zijn.

Dit soort absurde redeneringen worden mogelijk gemaakt doordat begrippen als “boeddha”, “bodhisattva”, “mededogen” en “wereld” als verwijzingen naar op zich bestaande entiteiten worden opgevat. In werkelijkheid zijn deze entiteiten natuurlijk leeg, dat wil zeggen wederzijds van elkaar en andere zaken afhankelijk. Je kunt niet zomaar begaan zijn, je bent begaan met iemand. De geschiedenis heeft ook geen dienstregeling, zodat je niet kunt zeggen dat Marietje over 1000 jaar een boeddha zal worden. Als er iets duidelijk is geworden, vooral de laatste tijd, dan is het dat de geschiedenis van toevalligheden en menselijke fouten aan elkaar hangt.

Het bodhisattva-ideaal is dus onverdraagzaam en totaal onmogelijk.

Yogacārā

Het streven om boeddha te worden is de kern van het mahāyāna, maar er zijn daarnaast een aantal ideeën en praktijken uit het hindoeïsme overgenomen, zoals het gebruik van rituelen en yoga en daarnaast de filosofie van de yogacārā. De laatste is ook in Noordwest India ontstaan en kan heel goed met rituelen worden gecombineerd. Het beginsel ervan is dat de wereld die je ervaart afhangt van de manier waarop je je van de dingen bewust bent en dat kun je onder andere veranderen door middel van allerhande rituele technieken. Je moet namelijk je onderbewuste zuiveren van slecht karma, waarna het zich transformeert tot een ontwaakt bewustzijn. De leer van het yogacārā, steunt dus op de karmaleer, maar ontkent die tegelijkertijd, want echt karma kan alleen maar verdwijnen door te rijpen.

Een uitvloeisel het yogacārā is de leer van de boeddhanatuur die stelt dat ieder wezen in de kiem al een boeddha is. Iedereen kan immers in principe zijn onderbewuste witwassen. Dit universele beginsel in elk wezen deed tegenstanders sterk denken aan de Vedische leer dat iedereen in wezen al het brahman of God is.

Lezers tegen toehoorders

Een interessante vraag is nu waar al die agressie in de Lotus Soetra vandaan komt. Blijkbaar was er een machtsstrijd gaande tussen de theravādakloosters en een andere groep boeddhisten. De laatsten ergerden zich blijkbaar aan de macht van deze kloosters. Er moet verschil van mening zijn geweest over de vraag wie nu het echte boeddhisme vertegenwoordigde. Waren dat de kloosters, waar de monniken allemaal de leerredes van de boeddha uit hun hoofd kenden, of groepen boeddhistische intellectuelen? Hoe word je dan een boeddhistische intellectueel, hoe slaag je erin inzicht te krijgen in de leer van de boeddha zonder al die teksten uit je hoofd te leren?

Het is mogelijk dat al vroeg sommige leken, die de tijd ervoor hadden en er misschien wel voor betaalden, de gelegenheid kregen om leerredes uit hun hoofd te leren. De verspreiding van de leerredes buiten de kloosters gaat echter veel sneller als ze zijn opgeschreven. Juist in die tijd werd de Palicanon op schrift gesteld. Het valt tegelijkertijd op dat zelfs de eerste mahāhyānasutra’s dezelfde wijdlopigheid hebben als de orale traditie en deze zelfs overdrijven. De teksten staan vol met zinloos gebabbel en herhalingen. Ze imiteerden zelfs de stijl en de dialoogvorm van de oorspronkelijke soetra’s. Bovendien worden er zelfs in een vroege tekst als de Diamant Soetra vele “karmacoins” beloofd aan degene die de tekst overschrijft, dus niet uit het hoofd leert. De machtsstrijd ging met andere woorden tussen de toehoorders (śravakas) van de theravāda en de lezers van het mahāyāna.

De relatie tussen beide groepen is in de Lotus Soetra anders dan in de eerste Prajñapāramītāsutra’s. In de laatste soort teksten zitten de bodhisattva’s en de arhants gebroederlijk naast elkaar. In de oudste Prajñapāramītāsutra in 8000 verzen worden arhats zelfs bodhisattva’s genoemd en in de misschien zelfs oudere Diamant Soetra die door Edward Conze is vertaald, wordt de boeddha een arhat genoemd. Beide teksten zijn waarschijnlijk ontstaan in het Zuidoosten van India, terwijl de Lotus Soetra in het Noordwesten is geschreven. Blijkbaar was de machtsstrijd vooral hevig in het sterk gebrahmaniseerde Noordwesten van het toenmalige India.

Mededogen

Wie goed leest, merkt echter dat juist in de Prajñapāramītāsutra’s het bodhisattva-ideaal op zijn minst sterk wordt gerelativeerd. In het eerste hoofdstuk van de Prajñapāramītāsoetra in 8000 verzen staat al te lezen dat “And for this reason [i.e. as one does not pride oneself on any thought of enlightenment] is a Bodhisattva considered as incapable of turning away from full enlightenment, and as one who never ceases from taking perfect wisdom to heart.” Je kunt dus alleen maar een echte bodhisattva zijn door te vergeten dat je het bent. In de Diamant Soetra wordt ervoor gewaarschuwd dat de Boeddha geen persoon is, maar een belichaming van de leer. Je kunt dus geen boeddha worden, want een boeddha is niet iemand, dus geen persoon. Bovendien valt op dat in de Diamant Soetra niet eens over mededogen wordt gerept, wel overigens in de Prajñapāramītāsutra in 8000 verzen.

Het mahāyāna is uiteindelijk succesvol geweest, maar dit is zijn ondergang geworden. Er zijn zoveel verschillende opvattingen die onder het label “mahāyāna” vallen, dat er van een centrale leer geen sprake meer is. De een identificeert zich met een hindoegodheid en de ander herhaalt eindeloos een paar Sanskrietwoorden in Japanse tongval, allemaal voor het welzijn van alle levende wezens, die er geen steek mee opschieten. Het enige waar het mahāyāna zich op kan beroepen, is dat het geen hīnayāna is. Dat is niet moeilijk, want het hīnayāna waar ze naar verwijzen heeft nooit bestaan.

De praktijk

De praktijk van deze standaardvisie is bovendien weinig overtuigend. Om te beginnen moet je volgens de meeste mahāyāna-stromingen duizenden levens ploeteren om het einddoel te bereiken. Het is dus geen snellere weg naar de bevrijding, zoals wordt gezegd. Bovendien laat het een “karma-kapitalisme” ontstaan dat verre van altruïstisch is. Degenen die braaf al hun verdienste overmaken naar een “fonds” voor alle levende wezens, krijgen te horen dat dit een uitstekende investering is waar ze zelf veel “dividend” van zullen ontvangen. De bodhisattva is zo druk bezig met boeddha worden dat hij er niet aan toe komt boeddha te zijn. Dat geploeter verklaart overigens waarom er op deze wereld maar zelden een boeddha wordt geboren, ondanks de enorme aanhang van het mahāyāna.

Verder valt het op dat leraren uit elke stroming zo ongeveer even goed zijn in het plegen van seksueel misbruik en het verduisteren en verspillen van grote sommen geld. Hoewel de aanhangers van de mahāyāna altijd zeer trots zijn op hun mededogen, ken ik er maar weinig lama’s of sensei’s die inderdaad lid zijn van Greenpeace, Amnesty of actief het Rode Kruis of Artsen zonder Grenzen steunen. Vooral de Tibetaanse lama’s zijn heel goed in het mededogend glimlachen en vriendelijke dingen zeggen, maar verder komt er weinig uit hun handen.

Het  mahāyāna-boeddhisme is dus aan revisie toe. Het is uitgehold, onsamenhangend, hypocriet en het verschuilt zich achter een oerwoud van holle frasen. Misschien moeten we er nog eens over nadenken.