Waarheid

Wat is waarheid? Nu ik deze woorden heb geschreven zie ik in gedachten al een hoop lezers wegklikken denkende: daar heb je die filosoof weer! Filosofen zeuren immers altijd over dingen die iedereen al vanzelfsprekend vindt? Waarheid is als je iets denkt en het klopt met de werkelijkheid. Dus als Donald Trump denkt dat een hoge muur op de grens Mexicanen en ander tuig uit het zuiden tegenhoudt dan is dat waar, want in China hebben ze ooit ook een grensmuur gebouwd en daar hebben ze nooit last gehad van Mexicanen. Bovendien zijn er op plaatsen waar de muur al klaar is geen Mexicanen meer de grens overgekomen.

De waarheid is ingewikkeld

Als je hier even over nadenkt merk je al gauw dat de zaken toch wat ingewikkelder zijn. Waarheid en denken bestaan namelijk niet los van elkaar. Je denkt immers dat iets waar is of niet. Waarheid is met andere woorden niet het antwoordenboekje van een examen dat bestaat uit meerkeuzevragen. Bij zo’n examen bestaan de gedachten en de werkelijkheid, dus in dit geval de vragen en de antwoorden, naast elkaar. Je kunt bij het nakijken of controleren je gedachten dus vergelijken met de werkelijkheid en beoordelen welke kloppen en welke niet. In het dagelijks leven kun je echter niet even uit de werkelijkheid stappen om je gedachten en overtuigingen ermee te vergelijken. Je zit er namelijk middenin. Als je dan denkt dat een grensmuur in de V.S. een probleem oplost, ondanks het feit dat de feiten daar geen aanleiding toe geven, dan is dat alsof iemand een antwoord op een meerkeuzevraag aankruist en weigert te aanvaarden dat het antwoord fout is. Als je je echter niets van de lijst met goede antwoorden wil aantrekken, is het zinloos om een examen te doen.

De waarheid van het complotdenken

Dit is ook heel duidelijk het geval met de complotdenkers. Als je er eenmaal van overtuigd bent dat corona het gevolg is van nog niet functionerende 5G-masten, dan zie je daar overal bewijs voor en als je het niet ziet, dan verzin je dat er zelf bij. Het is bijvoorbeeld een bekend feit dat de CIA in de koude oorlog een speciale afdeling had die het Russische leger bespioneerde en die kwam er achter dat de Russen geen sonar hadden. Sonar is een herkenningssysteem voor duikboten gebaseerd op geluidsgolven. Men vond dat verdacht en er werd een tweede afdeling opgericht die dat verder moest onderzoeken. Die kwam tot de conclusie dat de Russen iets veel geavanceerder hadden dan sonar, zo geavanceerd dat je het nooit kon ontdekken. Het gevolg hiervan was dat men niet alleen duikboten maar ook straaljagers met kernkoppen ging uitrusten en van deze straaljagers moesten er altijd een paar in de lucht zijn om een eventuele Russische aanval met kernraketten direct te kunnen beantwoorden.

In zekere zin zijn we allemaal wel een beetje een complotdenkers. Dit wordt zelfs aangeprezen. Al meer dan 2000 jaar lang denken veel mensen in Europa en ver daarbuiten dat er een raadselachtige figuur bestaat die de wereld heeft gemaakt en nog steeds aan het organiseren is, met weinig succes overigens. De meesten zijn heel moeilijk van dat idee af te brengen. Als dat dan toch gebeurt, is dat vaak onverwachts. Als dat gebeurt worden we als het ware overvallen door de waarheid. Ik heb lang geleden gehoord dat een hoogleraar theologische dogmatiek zoiets overkwam in zijn auto op weg naar huis. Hij ging van de snelweg af, ging aan de kant staan, dacht even na en reed toen terug naar de universiteit om te vertellen dat hij geen theologische dogmatiek meer kon doceren omdat hij ontdekt had dat het allemaal flauwekul was. Als je de waarheid ontdekt dan is het dus een soort openbaring die een bekering teweeg brengt.

De bekering

We kennen in het boeddhisme het verhaal van Kiśagotami, de vrouw die met haar dode kind in de armen bij de Boeddha kwam hij en vroeg of deze het kind weer levend kon maken. De Boeddha antwoordde dat hij daarvoor een mosterdzaadje nodig had dat afkomstig was uit een huis waarin nog nooit iemand was overleden.  Kiśagotami ging van deur tot deur, telkens vragend of er in het huis wel eens iemand was overleden. Toen ze uitgeput ‘s avonds met lege handen terugkwam bij de Boeddha had ze het begrepen, ze had de waarheid ontdekt. Ze aanvaardde met pijn in het hart de dood van haar kindje en werd een volgelinge van de Boeddha.

Hoe is dat mogelijk? De Boeddha had haar niets gezegd! Ze had de waarheid zelf ontdekt. Dit heeft sommige mensen de overtuiging gegeven dat de waarheid in ieder mens zelf verborgen ligt. Dat we die als het ware zelf alleen nog maar even hoeven te ontdekken. Het probleem is alleen dat de waarheid zich gaat gedragen als het bekende stukje zeep in het bad als we er erg naar op zoek zijn. Hoe harder we ons best doen om het te pakken, hoe verder het weg springt. Als we het stukje zeep echter helemaal niet proberen te pakken zien we het nooit meer terug. Zo is het ook met de waarheid. Als Kiśagotami haar dode kindje stilzwijgend had gecremeerd, had ze nooit de waarheid van het lijden ontdekt. Daarom beweerden de antieke Griekse filosofen dat een leven zonder filosofie gewoon tijdsverspilling is.

De waarheid zit in jezelf

Als de waarheid in jezelf zit, hoe is zij er dan gekomen? Bij je geboorte? Hebben kinderen meer waarheid dan volwassenen? Dan is het wel vreemd dat kinderen juist willen leren en nieuwe dingen willen ontdekken en zich daarbij weinig van de waarheid lijken aan te trekken. Bovendien leven kinderen in een wereld vol illusies, ze vertrouwen op het oordeel van anderen zonder te weten waarom, ze zijn bang in het donker, ze praten met hun knuffel, enzovoort. Kinderen zijn openhartig en liegen niet, maar dat is niet omdat ze alle antwoorden hebben, maar omdat ze hun illusies niet hoeven te verbergen. Is er wel een waarheid? Er bestaat geen lijst met goede antwoorden die ergens verstopt is, niet in jezelf en niet in het hoofd van God of van de boeddha. De waarheid is geen ding, het is je relatie met de wereld.

Geïnspireerd door de verhaaltjes over zenmonniken, zeggen sommigen dan dat ze helemaal geen relatie met de wereld hebben. De wereld is immers een grote grap? Wat zijn die mensen die dat niet door hebben toch dom! Je bent vanaf je geboorte al verlicht, je hebt niets nodig. Het enige dat je hoeft te doen is je tijd uitzitten en lachen om de grote grap. Dit zijn in wezen complotdenkers die zelfs niet willen denken. Om over iets na te denken moet je namelijk beginnen met het serieus te nemen en laat dat nu juist datgene zijn wat deze zelf-verlichten tot elke prijs willen vermijden.

De wereld

Complotdenkers geloven in iets dat niet waar is en de zelf-verlichten geloven dat ze niets geloven. Ze hebben geen waarheid, dus geen relatie met de wereld. Als je zoekt naar waarheid probeer je dus een betere relatie met de wereld te krijgen. Hoe krijg je dit voor elkaar? Misschien zijn er meerdere manieren, maar het moet altijd beginnen met aandacht. Aandacht leidt ertoe dat je iets beter wilt leren kennen, dit geldt niet alleen voor intermenselijke relaties, het gaat in elke relatie zo. Je ontdekt dan dat je niet in de wereld zit als een handschoen in een jaszak, maar dat je bij alles wat je doet en denkt op de wereld gericht bent. We leven met de wereld omdat we als mensen met elkaar leven. We hebben wat met elkaar en dat is de wereld. Complotdenkers en zelf-verlichten leven in hun eigen wereld, dat vinden ze blijkbaar prettiger of veiliger dan in de echte wereld te leven.

Is er dan wel een echte wereld? Ja! En wat is dan die “echte wereld”? Het is de wereld waarin complotdenkers en zelf-verlichten in hun eigen wereld leven. De “echte” wereld is namelijk echt omdat hij door niemand bedacht is, ook niet door God of de Boeddha. Die wereld was er al voordat er iemand in een god ging geloven of probeerde het nirvāṇa te bereiken. Je moet namelijk ergens zijn om dit soort dingen te kunnen doen. De wereld maakt dit dus allemaal mogelijk. Wat mogelijk maakt heeft een open samenhang, het is correlativiteit, pratītya samutpāda, als het ene er is, is het andere er en omgekeerd. Pratītya samutpāda is leegte volgens Nāgārjuna (zie Grondregels van de filosofie van het midden, hoofdstuk 24 §18).

Waarheid is geen geloof

Complotdenkers en zelf-verlichten hebben zo’n slechte relatie met de wereld omdat ze de wereld vervangen door een theorie over de wereld, door een geloof. In dat geloof mag er niets meer veranderen. Elke ervaring, elk contact met de wereld vormt daarom een bedreiging. Je kunt de contacten tot een minimum beperken door het voeren van een monoloog. Zolang jij aan het woord bent, kun je niet horen wat anderen te zeggen hebben, vandaar al die demonstraties en getuigenissen. Het is een verdediging tegen de dialoog en tegen verandering.

Het grote gevaar is namelijk dat je op een dag weer een openbaring krijgt die het geloof dat je nu hebt op slag ongeldig maakt. Het bestaande geloof is immers ook op dezelfde manier plotseling gekomen en op niets gebaseerd? In feite is het geloof gebaseerd op een angst voor de leegte. Het is de angst dat leegte een gemis blijkt te zijn. Wie echter met de leegte heeft kennis gemaakt, in meditaties of in een ervaring van het sublieme, dat wil zeggen van een overweldigende grootsheid of schoonheid, die weet dat leegte geen gemis is, maar diepe vrede. Je bent dan niet meer in de wereld, niet meer op de wereld gericht, maar gewoon even wereld, mogelijkheid van mogelijkheden. Dit is een ervaring van waarheid.

Naschrift

Mijn bureau heeft een glazen tafelblad. Naast mijn bureau staat een kastje met daarop een modem. Het is een glimmend wit kastje met een paar knoppen en lichtjes. Dat modem vertoont twee donkere vlekken maar ze gaan niet weg, hoe ik ook poets. Ik maak dan maar het glazen tafelblad schoon en opeens is het modem weer smetteloos wit. De donkere vlekken blijken schaduwen te zijn van vlekken op het tafelblad die door het licht van mijn bureaulamp op het modem worden geprojecteerd. Dit is hoe filosofie werkt, hardnekkige problemen in de dagelijkse werkelijkheid oplossen op een ander niveau.