Evan Thompson is hoogleraar filosofie aan de Universiteit van British Columbia in Vancouver, Canada. Enkele maanden geleden verscheen zijn boek Why I am not a Buddhist. In het Boeddhistisch Dagblad verscheen hierover het artikel Evan Thompson is geen boeddhist, maar wel een vriend. Hoofdstuk vier van dit boek Mindfulness mania, kwam daarin niet aan bod. Hieronder een rechtzetting met een aanvulling uit diverse bronnen.

De mindfulnessmanie raast als een gek door de Noord-Amerikaanse samenleving, schrijft de hoogleraar vrij vertaald. Mindful leven, mindful ouderschap, mindful eten, mindful seks, mindful leiderschap en de lijst gaat maar door. De subtitel van het zoveelste zelfhulpboek The mindfulness Edge is ‘How to rewire your brain for leadership and personal excellence without adding to your shedule’, zie de link van de boekpromo.

Juiste aandacht

Veel boeddhisten storen zich aan deze manie en geven aan dat ‘mindfulness training’ geen ethisch neutrale techniek is om stress te verminderen en om concentratie te bevorderen. ‘Juiste aandacht’ is het zevende deel van het boeddhistische achtvoudige pad. Boeddhistische meditatie moet daarom niet worden vercommercialiseerd voor persoonlijk gewin, voor het gewin van bedrijven en voor het versterken van de maatschappelijke ongelijkheid. Volgens Thompson is dit terechte kritiek, zij het oppervlakkig. Deze critici zien de rol over het hoofd van het boeddhistisch modernisme en de recente versie hiervan: het ‘neurale boeddhisme’ (‘neural buddhism’).

Thompson richt zich in zijn boek ‘Why…’ op het boeddhistisch modernisme, dat in de 19^de eeuw ontstond. Dit claimt dat het boeddhisme wetenschappelijk is en daarom superieur ten opzichte van andere religies. Het is een ‘science of the mind’. De boeddhistische meditatie en de boeddhistische filosofie zijn volgens de auteur van ‘Why…’ echter niet wetenschappelijk, omdat ze geen toetsbare hypotheses zijn onder controleerbare voorwaarden. Ze kunnen niet worden gescheiden van de religie van het boeddhisme.

Het neurale boeddhisme

In de inleiding van ‘Why…’ schrijft de hoogleraar over de lange tijd dat hij werkte voor het Mind & Life Institute. In 1987 was de neurowetenschapper Francisco Varela hiervan een van de oprichters. Zijn boek The Embodied Mind: Cognitive Science and Human Experience (1991) is een baanbrekende klassieker in de wereld van de kenniswetenschappen. Evan Thompson was een van de twee co-auteurs. Kort na het overlijden van Varela in 2001, begon hij te werken voor het instituut. Het voordeel hiervan was dat hij kennis maakte met wetenschappers die publiceerden over de geschiedenis van het boeddhistisch modernisme. In het begin miste hij namelijk het historisch perspectief. 

In de periode dat de auteur werkte voor het instituut werden de boeddhistische uitzonderingsposities van de modernisten en het ‘neurale boeddhisme’ de normen voor het meditatieonderzoek. Dit riep bij hem filosofische en wetenschappelijke vragen op en was voor hem de aanleiding om zich te verdiepen in het boeddhistisch modernisme.

Een recente versie van dit modernisme is het ‘neurale boeddhisme’, dit geeft een bijzondere status aan ‘brain imaging’, een klein onderdeel van de neurowetenschap. Thompson schrijft over het neurale boeddhisme: “Enlightenment” is an brain state or has unique neural signatures, mindfulness practice consists in training the brain, and the cognitive science has corroborated the Buddhist view that there is no self.’ Dit is volgens de auteur niet alleen onjuist, maar ook verward. Hieronder verdere uitleg over het verband van het neurale boeddhisme met de ‘mindfulness manie’.

Meditatie en aandacht

Bhāvanā (Pali, ‘mental development’) en jhāna(Pali, ‘mental training resulting in a calm and luminous mind’)   maken deel uit van de boeddhistische meditatiepraktijken. Diverse onderzoekers hebben geprobeerd de meditatiepraktijk van het vroege boeddhisme te reconstrueren. Wikipedia: ‘According to Indologist Johannes Bronkhorst, “the teaching of the Buddha as presented in the early canon contains a number of contradictions,” presenting “a variety of methods that do not always agree with each other,” containing “views and practices that are sometimes accepted and sometimes rejected.” These contradictions are due to the influence of non-Buddhist traditions on early Buddhism.’ Twee belangrijke meditatietradities waarnaar Bronkhorst verwijst zijn de Jain ascetische traditie en de Vedisch-Brahamistische traditie. 

In het boeddhisme bestaat voor het Engelse ‘mindfulness’ (= ‘aandacht’) niet één gedeeld traditioneel begrip of definitie, aldus Thompson. Er zijn diverse, soms tegenstrijdige uitleggen in omloop. Hij verwijst naar onder andere de auteurs John D. Dunne en Robert Sharf. Het is bovendien zeer de vraag of ‘mindfulness’ een geschikte ‘vertaling’ is.

‘Mindfulness’ is de Engelse ‘vertaling’ van het Pali ‘sati’ en het Sanskriet ‘smṛti. ‘Smṛti’ betekent ‘onthouden’ en ‘herinneren’. ‘Sati’ betekent ‘in gedachten te houden’ en ‘geheugen’. Het Engelse woord ‘mindfulness’ in de betekenis van ‘aandacht’ bestond al lang toen dit voor het eerst in 1881 werd gebruikt in de (westerse) boeddhistische context van meditatie. De hoogleraar schrijft dat het vaak wordt gebruikt om te verwijzen naar ‘het vermogen om een gekozen object vast te houden in de geest zonder afleiding of vergeetachtigheid.’

Ook wordt het verschillend gewaardeerd. Volgens sommigen is aandacht inherent heilzaam, volgens anderen echter noch heilzaam, noch onheilzaam. Een mening is dat voor ieder moment van bewustzijn geldt dat dit verbonden is met aandacht. Een andere mening is dat bewustzijn soms wel, soms niet aanwezig is. 

Privé mentaal theater

Wijdverspreid doen er twee misverstanden de ronde over mindfulnesstraining. Het eerst is dat het een soort binnenwaarts gericht bewustzijn is van iemands privé geest. Het tweede is dat de beste manier om de effecten hiervan van te zien, is om in het hoofd te kijken naar het brein. Beide misverstanden versterken elkaar.

Thompson omschrijft beide samen als een soortement mentaal privé theater, van waaruit iemand kijkt naar wat er gebeurt in zijn brein.

Aandacht wordt gedacht plaats te vinden in de individuele geest en in het brein. Het gevolg van deze verwarde constructie is dat mensen kunnen gaan denken dat ze een ‘mindful brain’ zijn, als het over mentale zaken gaat. Dit is problematisch, want ménsen zijn ‘mindful’, niet hun hersenen. Ook is het problematisch dat enerzijds iemand gescheiden is van zijn brein, want dit kan door mindfulnesstraining worden veranderd. Anderszins is iemand ook zijn brein. De geest is iets wat het brein doet. Bovendien  moet het brein worden getraind wil aandacht een blijvend mentaal kenmerk zijn.

De auteur betoogt dat ‘mindfulness’ een geïntegreerde oefening is waarbij diverse cognitieve, affectieve en lichamelijke vaardigheden lokaal in actie komen. De hersenprocessen zijn noodzakelijk om aandacht mogelijk te maken, maar zijn slechts deels vormend en wel alleen vanwege het feit dat ‘given the wider context of embodied en embedded cognition and action. The conclusion is that it is a conceptual mistake to superimpose mindfulness onto the differential activation of distinct neural networks.’

Zoals eerder aangegeven is het niet duidelijk wat er onder ‘aandacht’ wordt verstaan. Boeddhistische modernisten leggen het uit als ‘bare attention’ wat direct bewustzijn zou zijn van gevoelens en gedachten wanneer ze opkomen. Dit zonder te oordelen over deze gevoelens en gedachtes. Voor alle vormen van meditatie geldt echter dat een beroep gedaan wordt op vele vaardigheden, waarbij de hersenen hun functie uitoefenen. Zie hierboven.

In 2014 verscheen in Scientific American een artikel over de neurowetenschap van meditatie. Dit artikel illustreert volgens Thompson de problematische opvatting dat aandacht in het hoofd plaats vindt en de rol van het neurale boeddhisme. Het artikel bespreekt drie soorten meditatiepraktijken:

1.’focused attention’ mediatie,
2. ‘open monitoring’ meditatie en
3.‘compassion and loving kindness’ meditatie.

De hoogleraar beschrijft ze, maar ongetwijfeld zijn de lezers van BD hier mee bekend.

Thompson brengt twee tegenargumenten in stelling. Ten eerste is het empirisch  niet gerechtvaardigd om meditatie en specifiek mindfulness meditatie te lokaliseren in bepaalde hersendelen of netwerken van de hersenen. Ten tweede is het conceptueel onjuist om de twee te lokaliseren in bepaalde hersengebieden of netwerken. 

De gehele persoon

De auteur verwijst naar de filosoof van de kenniswetenschap Christopher Mole. Deze geeft aan dat aandacht geen op zichzelf staand en geen onderscheidend proces is, maar een ‘mode in which multiple cognitive processes unfold in relation to each other. The term for this mode is “cognitive unison”. Dit idee is van toepassing op meditatie en Thompson legt de werking ervan uit voor ‘focused attention’ en ‘open monitoring’ meditatie. Aandacht vindt niet alleen in het brein plaats. Het is iets waarbij de gehele persoon, mede door het brein, bij een taak is betrokken en waarbij diverse cognitieve processen een rol spelen.  

Het zijn van een goede ouder (‘mindful parent’) bijvoorbeeld bestaat onder andere uit tal van emotionele en cognitieve vaardigheden, die zonder twijfel van het brein afhangen, aldus Thompson. Misschien dat al deze processen aanwijsbaar zijn in de hersenen, maar wat zegt dit over het zijn van een goede ouder? Wat het inhoudt om een goede ouder te zijn hangt af van de hele persoon, van de sociale context en van de cultuur. Zie de promo voor mindful parenting.

Veel van de wetenschappers die mindfulness meditatie onderzoeken droegen bij aan de manie. Niet alleen journalisten die rapporteren over hun bevindingen zijn verantwoordelijk voor de mantra dat mindfulness ‘letterlijk’ je brein verandert of het ‘voorziet van nieuwe bedrading’, ook de wetenschappers zijn er verantwoordelijk voor. De hoogleraar schrijft dat alles je brein kan veranderen, maar ondanks de hype dat mindfulnesspraktijken langdurige, positieve veranderingen teweeg brengen in je brein is dit nog steeds provisorisch. Een recent wetenschappelijk onderzoek suggereert dat er mogelijk een ‘bias’ (een vooroordeel) bestaat door het rapporteren van positieve resultaten van klinische mindfulnesstudies en het niet rapporteren van negatieve resultaten.

Slotopmerkingen

Op bladzijde 123 van ‘Why…’ biedt de hoogleraar een uitweg uit de verwarring rond de claims van het boeddhistische modernisme, het neurale boeddhisme en ‘mindfulness’: ‘We need a way how you’re not your brain without your being separated from it. The embodied and enactive approach in cognitive science gives us this understanding: you are an embodied being, and your brain enables your cognition to take place, but your mind isn’t the same as what happens in your brain. Your mind includes the rest of your embedded being embedded in the world and in relation to others.’ 

Hoogleraar Thompson richt de kritiek van Why I am not a buddhist op het boeddhistisch modernisme in Europa en in Noord-Amerika, niet op iedere vorm van het boeddhisme en niet op het hele boeddhisme. Hij schrijft ook geen vijandige gevoelens te hebben voor het boeddhisme, anders dan Bertrand Russell voor het christendom. Ondanks deze vijandigheid schaart hij zich volledig achter de slotwoorden van Russels essay: ‘We want to stand upon our own feet and look fair and square at the world –its good facts, its bad facts, its beauties, and its ugliness; see the world as it is and be not afraid of it.’ Het boeddhisme kan volgens Thompson hieraan bijdragen ‘zonder de dubieuze claims van het boeddhistisch modernisme te moeten accepteren.’

Bronnen

Thompson, E. Why I am not a buddhist. Yale University Press, 2020

 2-Minute neuroscience: neuroimaging, 11 2014

https://www.youtube.com/watch?v=N2apCx1rlIQ

 The Mindfulness Edge: How to Rewire Your Brain for Leadership and Personal Excellence, 11-2015

https://www.youtube.com/watch?v=JFe-dOsfy18

 Introduction to mindful parenting, 2-2016

https://www.youtube.com/watch?v=rNxEKpexTFc

Meditation’s impact on the Brain | Documentary Clip, 12-2019

https://www.youtube.com/watch?v=r3neFV38TJQ

https://boeddhistischdagblad.nl/nieuws/105386-meditatie-maakt-je-nauwelijks-socialer/