• Door naar de hoofd inhoud
  • Skip to secondary menu
  • Spring naar de eerste sidebar
  • Spring naar de voettekst

Boeddhistisch Dagblad

Ontwart en ontwikkelt

Header Rechts

Veertiende jaargang

Zoek op deze site

  • Home
  • Agenda
    • Geef je activiteit door
  • Columns
    • Andre Baets
    • Dharmapelgrim
    • Bertjan Oosterbeek
    • Dick Verstegen
    • Edel Maex
    • Emmaho
    • Goff Smeets
    • Hans van Dam
    • Jana Verboom
    • Joop Hoek
    • Jules Prast
    • Paul de Blot
    • Rob van Boven en Luuk Mur
    • Ronald Hermsen
    • Theo Niessen
    • Xavier Vandeputte
    • Zeshin van der Plas
  • Nieuws
  • Contact
    • Steun het BD
    • Mailinglijst
  • Series
    • Boeddha in de Linie
    • De werkplaats
    • Recepten
    • De Linji Lu
    • De Poortloze Poort
    • Denkers en doeners
    • De Oude Cheng
    • Meester Tja en de Tao van Niet-Weten – alle links
    • Fabels door Goff
    • Cartoons van Ardan
    • Tekeningen Sodis Vita
    • De derwisj en de dwaas
  • Over ons
    • Redactiestatuut van het Boeddhistisch Dagblad
    • Redactieformule van het Boeddhistisch Dagblad
  • Privacy

Home » Boeddhisme » Een diepgaand onderzoek naar de praktijk van boeddhistische meditatie

Een diepgaand onderzoek naar de praktijk van boeddhistische meditatie

8 april 2025 door Erik Hoogcarspel

Soms krijg je een boek in handen waarvan je denkt: Waarom heb ik dat nog niet eerder gelezen? Dit overkwam mij een paar weken geleden toen ik het boek onder ogen kreeg van Richard Shankman, getiteld The experience of samɑ̄dhi.

Het boek bestaat uit 2 delen. In het 1e deel onderzoekt de schrijver wat er allemaal is geschreven over samādhi in de vroege boeddhistische traditie. In het 2e deel biedt hij de lezer een serie vraaggesprekken met in de Verenigde Staten bekende meditatieleraren, waarin zij hun visie over het beoefenen van samādhi geven.

De Pali Canon

Shankman begint met de beschrijving in de Pali Canon van het moment dat de Boeddha zijn verlossing ervoer. De Boeddha verzonk in de 1e jhāna, vervolgens in de 2e, de 3e en de 4e. Toen voelde hij dat zijn geest was gezuiverd. Hij overdacht het proces van wedergeboorte en begreep dat hij daar vrij van geworden was. Deze beschrijving geeft volgens Shankman aan dat het proces van verzonkenheid een belangrijke rol speelt bij de verlossingsweg.

Na de dood van de Boeddha ontstond er veel discussie en twijfel over wat nu precies jhāna is. Aan deze discussies is nog steeds geen einde gekomen. Het begint al met de vaststelling dat het begrip samādhi ook al voor het boeddhisme bestond en nog steeds ook in andere kringen met een andere betekenis wordt gebruikt. Het betekent in het boeddhisme meestal zoiets als concentratie of verzonkenheid. Shankman omschrijft het als “een geest die kalm en stabiel is en die niet wordt afgeleid” (a mind that is calm and settled without distraction). Er zijn verschillende meningen over hoe diep je verzonkenheid moet zijn. Moet je niet verder gaan dan voorverzonkenheid (acces concentration), of moet je de vier jhāna’s helemaal doorlopen? De leraren de methode van het inzicht of vipassana voorop stellen neigen tot het eerste, anderen vinden echter dat een diepe verzonkenheid onmisbaar is voor fundamenteel inzicht.

Shankman wijst erop dat het onderricht van de Boeddha zich aanpaste aan het publiek en dat er misschien niet zoiets is als een enkele onfeilbare methode waar iedereen zich aan moet houden. Uiteindelijk heeft de Boeddha ook beklemtoond dat iedereen van zijn eigen ervaring moet leren. Deze flexibiliteit is in de latere commentaren verloren gegaan. Volgens mij heeft de competitie tussen verschillende stromingen hier een belangrijke rol bij gespeeld.

Meditatie

De schrijver onderscheidt drie soorten meditatie in de Pali Canon. Er zijn methoden die bedoeld zijn om je tot rust te brengen, methoden om je tot inzicht te brengen en methoden welke beide tegelijk stimuleren. Het is volgens hem niet nodig om je bij een enkele methode of soort te houden, je kunt wisselen al naar gelang je behoefte.

Nadat de Boeddha was overleden, hebben zijn leerlingen geprobeerd de leer vast te leggen door zijn uitspraken uit het hoofd te leren en te analyseren. Dit laatste gaf aanleiding tot het ontstaan van commentaren en van de systematisering die de abhidhamma, de overkoepelende leer, werd genoemd. Negenhonderd jaar na het overlijden van de Boeddha schreef de monnik Boeddhagosha een belangrijke samenvatting van de leer, de Vishoeddhimagga, het Zuiveringspad.

Wat is dan die samādhi, die enkelvoudige gerichtheid van de aandacht zonder afleiding? Sommigen menen dat de geest dan helemaal vrij moet zijn van denkbewegingen, anderen houden vol dat er wel gedachten rondspelen, maar dat je het meditatieonderwerp nooit uit het oog verliest. Bovendien worden er verschillende voordelen van verzonkenheid genoemd. Je voelt je er erg prettig bij en het is gezond, je kunt een heldere geest krijgen door ervaring van een innerlijk licht, je begrijpt de aard van de werkelijkheid (de drie kenmerken: vergankelijkheid, anonimiteit en onbevredigendheid) en je raakt alle gehechtheid aan de wereld kwijt, zodat je verlost wordt van de dwang van het bestaan. De verzonkenheid van de vier jhāna’s vormen daarbij het middel om de drie laatstgenoemde resultaten te verkrijgen.

Oppassen

Door de vervoering (rapture) en de verrukking die je in de 1e jhāna ervaart, neemt je behoefte aan wereldse genoegens af. Hier zit tegelijk het gevaar dat je je eraan gaat hechten en daardoor vast blijft zitten. Er is daarnaast ook nog het gevaar dat je jezelf bijzonder gaat vinden, omdat je zo lekker rustig zit. Daardoor trek je jezelf juist weer dieper de wereld in waar je juist afstand van moet nemen.

De Boeddha heeft het daarom over sammā samādhi, de juiste verzonkenheid. Deze is een onverdeelde aandacht die is aangevuld met satipattana, oplettendheid of opmerkzaamheid. Shankman benadrukt dat de gevaren van jhāna voor de Boeddha geen reden waren om deze af te raden. De juiste verzonkenheid laat je de dingen zien zoals ze zijn, namelijk niet meer dan verschijnselen. Shankman laat ook zien dat de jhāna’s inbegrepen zijn in de zeven verlossingsfactoren (sambojjhanga’s) en de vijf obstakels (gehechtheid aan aangename zintuiglijke prikkels, kwaadwilligheid, luiheid, rusteloosheid en twijfel).

Volgens Shankman wordt de beoefening van ademhalingsmeditatie in de Canon in vier stappen onderverdeeld. Eerst gaat de aandacht naar de adem op zich, dan naar de adem als verschijnsel, dan naar het ademende lichaam, dat ten slotte verstild wordt (zie Majjhima Nikāya 44.14, Saṁyutta Nikāya 41.6). Een ander fragment in de Majjhima Nikāya (125.22-25) raadt aan om het lichaam als lichaam, de gevoelens als gevoelens, de gedachten als gedachten en de verschijnselen (dhamma’s) als verschijnselen te ervaren of beschouwen. Het gaat er dus om je van deze zaken bewust te zijn en ze daarbij tegelijk los te laten. Dit komt terug in de Ānāpānasati soetta waar de instructie in vier viertallen wordt aangeboden. Eerst merk je de korte adem op als kort, dan de lange adem als lang, vervolgens het lichaam als lichaam en ten slotte verstil je de lichaamservaring door je je er loslatend van bewust te zijn. Het tweede viertal bestaat uit het bewust ervaren van vervoering, van verrukking, van mentale verschijnselen en het verstillen ervan. Het derde viertal is het ervaren van de geest, het verblijden ervan, het concentreren ervan en het verlossen. Het laatste bestaat uit het overdenken van vergankelijkheid van de werkelijkheid, van onthechtheid, van het opgehouden zijn en van het loslaten ervan.

Shankman geeft vervolgens een uitgebreide beschrijving van de plaatsen in de Canon waarin de jhāna’s en de vormloze staten worden uitgelegd en beschreven. Hierbij worden vele onduidelijkheden opgeklaard, alhoewel ze natuurlijk niet uit het hoofd moeten worden geleerd, maar in de ervaring ervan zelf moeten worden herkend.

Vishoeddhimagga

De Vishoeddhimagga heeft een hele grote invloed uitgeoefend op de manier waarop de boeddhistische verlossingsweg werd opgevat. Vooral de zogenaamde Birmese methode van Mahasi Sayadaw is hierop gebaseerd. Volgens Boeddhagosha bestaat de verlossingsweg uit zeven stappen van zuivering: van deugden, van de geest, van zienswijze, van het overwinnen van twijfel, van onderscheidingsvermogen en van inzicht. De Vishoeddhimagga is volgens Shankman erg duidelijk, gedetailleerd en praktisch. Ik verdenk zelf Boeddhagosha ervan een beetje naar het Aspergersyndroom te neigen.

Het boek maakt een strikte scheiding tussen meditatie van het verstillen, shamata en inzichtsmeditatie, vipassana. De laatste maakt gebruik van momenten van verzonkenheid, waarin even de staat van voorverzonkenheid wordt bereikt. Inzicht kan volgens het boek niet tijdens een jhāna worden bereikt, omdat de geest dan onbeweeglijk is. De staat van verzonkenheid toont zich door de drie tekens van verzonkenheid (nimittas). Eerst wordt het meditatieobject onbeweeglijk, dan komt er een beeld van het object in de vorm van een kleur of licht en ten slotte wordt dit stabiel en duidelijk.

Wat wel opvalt is dat hier de meditatie op de kasina’s, de visuele symbolen van de vijf elementen vrij uitgebreid worden beschreven terwijl ze in de Pali Canon nauwelijks voorkomen. Shankman geeft verder een nauwkeurige samenvatting van het deel van de Vishoeddhimagga dat over de jhāna’s gaat, compleet met tabellen.

Het is duidelijk dat er verschillende opvattingen zijn over verzonkenheid. De Pali Canon is niet overal even duidelijk, misschien omdat sommige details werden overgelaten aan de persoonlijke instructie. Het is ook waarschijnlijk dat sommige passages er later zijn ingevoegd, omdat men dat nodig vond. Er is bijvoorbeeld onenigheid over de vraag of je je tijdens een jhāna nog wel van je lichaam bewust bent. Dit is ook het geval met de vraag of er tijdens een jhāna nog gedachten op de achtergrond zijn. Het is bovendien niet zeker of de weg van inzicht en die van verzonkenheid wel zo van elkaar zijn te scheiden, zoals de Boeddhagosha beweert. Shankman bespreekt deze problemen met veel verwijzingen naar de woorden van de Boeddha. Hij geeft ook een duidelijk overzicht van de verschillen tussen de Pali Canon en de Vishoeddhimagga.

De praktijk

Na al die verschillen in de teksten is het goed om ook de ervaring erbij te betrekken. Shankman ondervraagt Jack Kornfield, Ajaan Thănissaro, Sharon Salzberg, Bhante Gunaratana, Christine Feldman, Leigh Brasington, Ajahn Brahmavam̥so en Pa Auk Sayadaw.

Over het algemeen zijn de ondervraagden het met elkaar eens dat de Vishoedhimagga een andere methode presenteert dan de Pali Canon. De Abhidhamma wijkt volgens de meesten al behoorlijk af van de soetta’s en de Vishoeddhimaga gaat daarin nog een stapje verder. Er wordt daar sterker de nadruk gelegd op de staat van jhāna dat daar bovendien echt diepe verzonkenheid is gaan betekenen. De scheiding tussen een weg van alleen inzicht en alleen verzonkenheid is bovendien nergens in de Pali Canon te vinden. De door Boeddhagosha aanbevolen meditatie op kasina’s (symbolen van de vijf elementen) wordt alleen een enkele keer terloops in de soetta’s genoemd. In de Pali Canon betekent jhāna trouwens nog gewoon meditatie.

Alle meditatieleraren betonen zich flexibel in hun aanpak. Ze passen hun adviezen en onderricht aan aan de behoeften van de leerlingen en aan de situatie. Elke vorm van een dogmatische handleiding wordt afgewezen, want het gaat om de resultaten deze kunnen op verschillende manieren worden behaald.

De Pali Canon laat daarnaast op sommige punten ruimte voor verschillende interpretaties. Zo is er verschil van mening over de vraag of de vier viertallen in de Ānāpānasati soetta vier aparte methodes zijn of achter elkaar moeten worden beoefend. Sommigen zijn ook niet gelukkig met de standaardvertalingen van sommige woorden. Zo spreekt Ajahn Brahmavam̥so liever van “aandachtige stilte” dan van “samādhi”.

Het boek bevat al met al een schat van nuttige informatie voor de praktiserende boeddhist. Het geeft ook een goed inzicht in de staat van het huidige boeddhistische onderricht over het vroege boeddhisme. Overigens worden de verschillen tussen het vroege boeddhisme en de latere stromingen in het algemeen schromelijk overdreven. Shankman schrijft duidelijk en goed leesbaar, en de vraaggesprekken vormen een welkome aanvulling op de uitleg van de teksten. Het boek zou in geen enkele bibliotheek van een praktiserend boeddhist mogen ontbreken.

Richard Shankman: The experience of samɑ̄dhi. An In-depth Exploration of Buddhist Meditation, Shambala, Boston & London 2012

 

Categorie: Boeddhisme, meditatie, Pali-Canon Tags: aanpassen aan publiek, Ajaan Thănissaro, Ajahn Brahmavamso, Aspergersyndroom, Bhante Gunaratana, Boeddhagosha, Christine Feldman, concentratie of verzonkenheid, de Vishoeddhimagga, het verstillen, het Zuiveringspad, Jack Kornfield, jhana, Leigh Brasington, Mahasi Sayadaw, meditatie, Pa Auk Sayadaw, rapture, Richard Shankman, rust, sammā samādhi, shamata en inzichtsmeditatie, Sharon Salzberg, The experience of samɑ̄dhi, Vipassana, Vishoeddhimagga

Lees ook:

  1. Inzichtmeditatie en de vier elementen
  2. Dingeman Boot, dhamma-wegwijzer en spirituele vriend voor velen
  3. Noah Levine: Meditate and Destroy, punk, boeddhisme en rebellie
  4. Het gebruik en weer loslaten van hulpmiddelen in de vipassana meditatie

Elke dag het BD in je mailbox?

Elke dag sturen we je een overzicht van de nieuwste berichten op het Boeddhistisch Dagblad. Gratis.

Wanneer wil je het overzicht ontvangen?

Lees Interacties

Reacties

  1. Siebe zegt

    9 april 2025 om 08:22

    AN4.170 zegt het zo:

    -kalmte geeft geboorte aan het Pad in ons, we cultiveren dat, maken er werk van. Zo worden de ketens opgegeven en de onderliggende neigingen geelimineerd.
    -inzicht geeft geboorte aan het Pad in ons, we cultiveren dat, maken er werk van. Zo worden de ketens opgegeven en de onderliggende neigingen geëlimineerd.
    -kalmte en inzicht geven samen geboorte aan het Pad in ons, we cultiveren dat, maken er werk van. Zo worden de ketens opgegeven en de onderliggende neigingen geëlimineerd.
    -gegrepen door rusteloosheid, maar op een dag ontstaat innerlijke stilte, eenheid, concentratie, het Pad wordt geboren in ons, we cultiveren dat, maken er werk van. Zo worden de ketens opgegeven en de onderliggende neigingen geëlimineerd.

Primaire Sidebar

Door:

Erik Hoogcarspel

Erik Hoogcarspel studeerde filosofie en Indische talen aan de rijksuniversiteiten in Groningen en Leiden. Hij publiceerde ‘Koken met Filosofie’ en een vertaling van de belangrijkste tekst van Nagarjuna ‘Grondregels van de filosofie van het midden’. 
Alle artikelen »

Agenda

  • Agenda
  • Geef je activiteit door

Ochtend- of avondeditie

Ochtend- of avondeditie ontvangen

Abonneer je

Elke dag gratis een overzicht van de berichten op het Boeddhistisch Dagblad in je mailbox.
Inschrijven »

Agenda

  • 29 mei 2025
    Rust, eenvoud en tevredenheid
  • 30 mei 2025
    Bewustzijn na de Dood: Eindigt Alles of Gaat Iets Verder?
  • 31 mei 2025
    Workshop meditatie | Omgaan met tegenslag en pijn
  • 1 juni 2025
    Thuiskomen in het lichaam - Meditatiedag met Lex van Heel
  • 2 juni 2025
    Maandagochtend meditatie in Amsterdam-West
  • 3 juni 2025
    Dinsdagavond op even weken samen mediteren in Almere Buiten
  • 4 juni 2025
    Zen Spirit zenmeditatie Arnhem, 1e helft 2025 8 januari-25 juni
  • 4 juni 2025
    Zenmeditatie in Leiden
  • bekijk de agenda
  • De werkplaats

    De werkplaats.

    Boeddhistische kunstenaars

    Artikelen en beschrijvingen van en over het werk van boeddhistische kunstenaars. Lezers/kunstenaars kunnen zich ook aanmelden met hun eigen werk.
    lees meer »

    Pakhuis van Verlangen

    In het Boeddhistisch pakhuis van verlangen blijven sommige teksten nog een tijdje op de leestafel liggen.

    Deconstructie van het godsbeeld van Pseudo-Dionysius

    Hans van Dam - 23 mei 2025

    Over het verschil tussen weten-wat-niet en niet-weten.

    De wolk van niet-weten

    Hans van Dam - 22 mei 2025

    Over beeldloze mystiek en mystiekloze beelden.

    ‘Het leven zelf is zazen’

    Wim Schrever - 28 april 2025

    De grote tragedie hier in het Westen is dat we onze eigen spirituele traditie zo snel hebben opgegeven en met het badwater -de religie- ook het kind -de spiritualiteit- hebben weggegooid. Terwijl een mens fundamenteel nood heeft aan spiritualiteit, aan zingeving.

    Geschiedenis als wapen deel 1

    Kees Moerbeek - 20 april 2025

    President Vladimir Poetin zei in 2014: ‘Onze collectieve herinnering bepaalt onze cultuur, onze geschiedenis en onze tegenwoordige tijd. En onze toekomst zal worden gevormd aan de hand van onze historische ervaring.’ Hij is het zelf die actief deze herinnering en ervaringen vorm geeft en propageert. Ivo van de Wijdeven schrijft dat in de Sovjettijd er nog werd gegrapt dat het land een zekere toekomst had, maar een onvoorspelbaar verleden. Onder Poetin is Ruslands geschiedenis als in beton gegoten. Er is maar één historische waarheid en deze is verankerd in de grondwet en de Nationale Veiligheidsstrategie.

    Jaloerse goden te slim af – de geschiedenis de baas…?

    gastauteur - 13 april 2025

    Hongersnood in een hermetisch afgesloten kuststrook die onwillekeurig aan de vernietigingskampen van weleer doet denken, besmet met meer dan een zweem van genocide… Regeert Adolf Hitler over zijn graf heen? Want bestaat Israël niet bij diens gratie? Zou zonder die bittere nazi-erfenis Palestina als land van drie monotheïstische religies niet nog gewoon zo heten? Is de grond er niet vervloekt, juist door godsdiensten die, gevoed vanuit één fictieve bron, vervolgens als protestbeweging steeds in chronologische volgorde aan haar voorgangster ontspruiten, waarmee de kiem voor een eeuwigdurende vete om de absolute waarheid is gelegd? En claimt niet elk van deze broeder- of zusterstromingen dat stuk met hun aller bloed doordrenkte aarde, aanvankelijk voor Abrahams JHWH, vervolgens voor Jezus’ Vader en ten slotte voor Allah – drie godheden die, in verbitterde onderlinge jaloezie verwikkeld, strijden niet alleen om religieuze hegemonie, maar ook om de profane en politieke macht?

    Meer onder 'pakhuis van verlangen'

    Footer

    Boeddhistisch Dagblad

    over ons

    Recente berichten

    • Kan je God vinden door je ziel leeg te maken?
    • Het jaar 2025 – dag 148 – Joop Faber
    • Boeddhistische ervaringsdeskundigen gezocht
    • Taigu – Een vaardig slaapmiddel
    • Guy – dhammazaadjes – Wees je eigen meester

    Reageren

    We vinden het geweldig om reacties op berichten te krijgen en op die manier in contact te komen met lezers, maar wat staan we wel en niet toe op de site?

    Over het BD

    Het Boeddhistisch Dagblad is een onafhankelijk journalistiek webmagazine over boeddhistische thema’s en inzichten.
    Lees ons colofon.

    Zie ook

    • Contact
    • Over ons
    • Columns
    • Reageren op de krantensite

    Het Boeddhistisch Dagblad is een onafhankelijk journalistiek webmagazine over boeddhistische thema’s en inzichten. Lees ons colofon.