• Door naar de hoofd inhoud
  • Skip to secondary menu
  • Spring naar de eerste sidebar
  • Spring naar de voettekst

Boeddhistisch Dagblad

Ontwart en ontwikkelt

Header Rechts

Veertiende jaargang

Zoek op deze site

  • Home
  • Agenda
    • Geef je activiteit door
  • Columns
    • Andre Baets
    • Dharmapelgrim
    • Bertjan Oosterbeek
    • Dick Verstegen
    • Edel Maex
    • Emmaho
    • Goff Smeets
    • Hans van Dam
    • Jana Verboom
    • Joop Hoek
    • Jules Prast
    • Paul de Blot
    • Rob van Boven en Luuk Mur
    • Ronald Hermsen
    • Theo Niessen
    • Xavier Vandeputte
    • Zeshin van der Plas
  • Nieuws
  • Contact
    • Steun het BD
    • Mailinglijst
  • Series
    • Boeddha in de Linie
    • De werkplaats
    • Recepten
    • De Linji Lu
    • De Poortloze Poort
    • Denkers en doeners
    • De Oude Cheng
    • Meester Tja en de Tao van Niet-Weten – alle links
    • Fabels door Goff
    • Cartoons van Ardan
    • Tekeningen Sodis Vita
    • De derwisj en de dwaas
  • Over ons
    • Redactiestatuut van het Boeddhistisch Dagblad
    • Redactieformule van het Boeddhistisch Dagblad
  • Privacy

Home » Boeddhisme » Boekbespreking – Antinihilisme, engagement in de 21ste eeuw

Boekbespreking – Antinihilisme, engagement in de 21ste eeuw

7 november 2022 door Erik Hoogcarspel

[h]et is een extreme vorm van het nihilisme van de macht: in plaats van een positief principe waarop de gemeenschap kan worden gevestigd, treffen we niks dan leegte aan. En wanneer het nihilisme zich zo volledig weet te vestigen, worden de menselijke betrekkingen bijna uitsluitend nog geregeerd door wat Achille Mbembe de “politiek van vijandschap” noemt. In een dergelijke politiek versterkt staat zijn soevereiniteit door het verdelen van de gemeenschap in verschillende een afgescheiden groepen op basis van verwantschap, en zo komt hij juist het versterken van de gemeenschap op basis van solidariteit. (bladzijde 45)

Crisis

De filosofen Arthur en Jarmo Berkhout zijn ervan overtuigd dat we ons in een veelzijdige wereldwijde crisis bevinden. Het is een crisis die niet zomaar weggaat, die niet kan worden opgelost door de Vooruitgang, of door een sterke leider. Het is een crisis die ingrijpt in ons persoonlijke leven, zoals we inmiddels allemaal hebben gemerkt. De problemen waarmee we nu allemaal te kampen hebben zijn volgens de schrijvers te herleiden tot een gemeenschappelijke wortel: het nihilisme. De lezer moet echter wachten tot bladzijde 175 voordat duidelijk wordt wat hiermee wordt bedoeld. Daar staat te lezen: ‘Het nihilisme van deze tijd bestaat uit de afsluiting van iedere verdere betekenis van mens-zijn voorbij dat wat we van onszelf gemaakt hebben.’ daarbij komt ook nog een soort calvinistisch element om de hoek kijken: ’Het is een krachtig nihilistisch sentiment van deze tijd om wel onschuldig te willen zijn, maar niet te willen veranderen.’ (bladzijde 127) Anti-nihilisme wil dan zeggen: ‘zoeken naar een andere vorm van leven’ (bladzijde 183). Hierbij is de vrijheid van de ander de voorwaarde voor mijn vrijheid (bladzijde 184). Dit was overigens ook het uitgangspunt van de Russische filosoof en anarchist Michail Bakoenin (1814 – 1876).

De symptomen

De schrijvers nemen er ruim de tijd voor om alle aspecten van de crisis uitvoerig uit te meten. Om te beginnen is daar natuurlijk de coronapandemie. Deze heeft ons als het ware met de neus op de feiten gedrukt. Ergens op de wereld is er een virus van een dier overgesprongen op een mens en een half jaar later zette dit virus overal op de wereld de gezondheidszorg onder druk. Dit heeft getoond hoe een enkele gebeurtenis op een enkele plaats in de wereld voor ons allemaal ingrijpende gevolgen kan hebben. We hadden het kunnen weten, want al in de 14e eeuw waarde de pest al rond in Europa en decimeerde de bevolking. Nog in het begin van de vorige eeuw eiste de Spaanse griep in Europa vele slachtoffers. We waren dit echter vergeten of we dachten dat de medische wetenschap ons er nu wel tegen zou kunnen beschermen. Toen bleek dat dit een vergissing was, raakten vele mensen zo erg in de war dat ze gingen geloven in allerhande complottheorieën, de hedendaagse variant van de heksenwaan.

Globalisering

De coronacrisis werd voor een deel veroorzaakt door het feit dat de wereld veel kleiner is geworden. Mensen en goederen reizen vaker en over steeds grotere afstanden. Het gevolg hiervan is dat de lokale economie afhankelijk is geworden van de globale economie. Een ander gevolg is dat internationale bedrijven enorme winsten maken door op plaatselijk niveau arbeiders uit te buiten. Dit alles wordt in het boek duidelijk beschreven. De schrijvers verwijzen daarbij naar het werk van Karl Marx, maar niet naar protestbewegingen zoals die naar voren kwamen in 1999 tijdens de demonstraties tegen de conferentie van de WHO in Seattle. Wat de schrijvers ook niet vermelden, is dat hulpacties ook steeds meer globaal worden en dat protesten wereldwijde proporties aannemen. Xina (het voormalige China) ondervindt bijvoorbeeld steeds meer weerstand ten gevolge van de onderdrukking van de Tibetanen en de Oeigoeren.

Globalisering is dus een ontwikkeling met vele aspecten en veel van de problematische kanten hebben te maken met het geglobaliseerde, letterlijk ‘grenzenloze’ kapitalisme. De schrijvers stellen met Bruno Latour dat dit kapitalisme als het ware is gaan zweven. De kapitalisten hebben hun land verlaten. Aan de andere kant zou je kunnen zeggen dat veehouders vanwege de schaalvergroting zijn verlaten door hun land, want ze hebben grote hoeveelheden buitenlands veevoer nodig om te kunnen produceren. Dit betekent dat een oplossing zou moeten worden gezocht in een manier om het kapitalisme terug te brengen op het land, op de aarde.

Grenzen

Op het punt van de grenzen zijn de schrijvers echter niet helemaal consequent. Het erkennen van grenzen betekent dat niet iedereen altijd overal heen kan gaan of zich er kan vestigen. Grensoverschrijdend gedrag beperkt. Enerzijds zijn zij echter ervan overtuigd dat mensenrechten universeel zijn, volgens hen stammen deze uit de Franse revolutie (bladzijde 39). Ze pleiten daarom ook voor een ruimhartiger opvang van vluchtelingen. Dat dit niet gebeurt, verklaren ze door een zekere vreemdelingenhaat die volgens hen zou moeten worden bestreden. Wat ze echter nalaten te noemen, is dat er wel degelijk oorzaken zijn van de vluchtelingenstromen. Deze bestaan voornamelijk uit grensoverschrijdend gedrag van politici, die buiten hun eigen land oorlogen voeren of aanwakkeren. De grote mogendheden zijn onderling in een wereldwijde strijd verwikkeld geraakt om macht en geld, net zoals de internationale bedrijven.

Ethiek

Het boek is eigenlijk een lang betoog, waarin de schrijvers vooral de nadruk leggen op de ethische aspecten van de huidige crisis. Daarnaast wijzen ze veelvuldig op de nadelige gevolgen van onethisch gedrag, zowel op kleine als op grote schaal. Ze citeren bijvoorbeeld de filosoof Theodor Adorno, die ooit schreef: “er is geen goed leven mogelijk in het verkeerde” (bladzijde 97). Adorno bedoelde met “het verkeerde” de overheersing door het fascisme en het kapitalisme. Vandaar zijn boodschap aan de ongebonden ronddwarrelende intellectueel: ‘een goede toekomst hangt af van de strijd tegen overheersing’. Vanwege het gebrek aan dit soort intellectuelen is er van deze strijd echter weinig terechtgekomen.

Het wordt nog ingewikkelder als de schrijvers in het laatste deel van het boek de schuld van de crisis in de schoenen proberen te schrijven van de Verlichting, dus van de Europese geschiedenis van de laatste 400 jaar. Natuurlijk heeft volgens hen Descartes het weer gedaan! Deze heeft immers het dualisme tussen lichaam en geest ingevoerd. Behalve dat deze beschuldiging wat kort door de bocht is en een cliché, moet je er ook mee oppassen. De schrijvers maken zich namelijk regelmatig zelf eveneens schuldig aan een vrij ongenuanceerd dualisme, zoals dat tussen arm en rijk, schuldig en onschuldig, mythe en wetenschap en Verlichting en Middeleeuwen. Dit maakt aan ene kant hun betoog wel duidelijker, maar verhindert hen aan de andere kant om met praktische oplossingen te komen. De wereld laat zich nu eenmaal niet goed in een zwart-wit foto vangen.

Conclusie

Al met al is het een goed gedocumenteerde en indringende beschrijving van de crisis waarin we ons als mensheid in deze tijd bevinden. Het is jammer dat een index en een literatuurlijst ontbreken. De crisis is ingewikkeld en heeft vele aspecten, maar in het boek heb ik vergeefs gezocht naar een duidelijk overzicht hiervan. De ethiek staat hier voorop: er worden voortdurend schuldigen aangewezen, zoals het kolonialisme, de Verlichting, het neoliberalisme en natuurlijk “de elite”. De schrijvers spelen de rechter die in de rechtszaal voortdurend ‘foei’ tegen de verdachte zegt, zonder zich bezig te houden met de omstandigheden waarin de misdaad is gepleegd en de geestesgesteldheid van de verdachte. Dit is naïef en het staat het vinden van oplossingen en voorkomen van nieuwe misdaden in de weg. Wat dit betreft is het een typisch Nederlands boek.

Dit neemt echter niet weg dat het boek goed is geschreven en vol staat met informatie. Misschien staat er zelfs wel te veel informatie in en worden er te veel bronnen geciteerd. Vaak wordt er een enkele zin geciteerd zonder dat er veel aandacht wordt besteed aan de context waarbinnen de zin is geschreven. Dit wordt in de hand gewerkt door het karakter van het boek. Het boek is eigenlijk een soort preek, een betoog dat bedoeld is om te bekeren. Het is een preek tegen het nihilisme, maar omdat dit begrip te vaag is, mist de preek uiteindelijk zijn doel. Het is bovendien de vraag of de massa zich wel laat bekeren. De massa leest niet. De massa heeft zich altijd alleen maar laten verleiden en dat doe je niet met een boek.

Het is ook de vraag of de schrijvers met het begrip “nihilisme” wel de juiste schuldige hebben gevonden. In het boeddhisme geldt bijvoorbeeld dat een goede gedachte mooi is, maar geen gedachten nog veel beter. Misschien houd je door de strijd tegen het kwaad wel zowel de strijd als het kwaad stand. Misschien kunnen we het ‘nihilisme’ wel veel beter in onszelf bestrijden, door meditatie en het begrijpen van de leegte. Dit zie ik echter voorlopig niet op grote schaal gebeuren. Vandaar dat hier het citaat van Terry Eagleton op bladzijde 96 erg op zijn plaats is: ‘Optimisten zijn conservatieven, want hun vertrouwen in toekomstig welzijn (benign) is gebaseerd op hun vertrouwen in de degelijkheid (soundness) van het heden’.

Arthur en Jarmo Berkhout: Anti-nihilisme, engagement in de 21e eeuw, Uitgeverij Pluim, Amersfoort 2022, paperback 198 bladzijden

Categorie: Boeddhisme, Boekbespreking, Geluk, Pakhuis van Verlangen Tags: Achille Mbembe, antinihilisme, Arthur en Jarmo Berkhout, Bruno Latour, Complottheorieën, conferentie van de WHO, coronacrisis, Descartes, Franse revolutie, globalisering, kapitalisme, Karl Marx, mensenrechten, Michail Bakoenin, Oeigoeren, pest, solidariteit, spaanse griep, Terry Eagleton, Theodor Adorno, Tibetanen, vooruitgang

Lees ook:

  1. Een beetje eigendom is nog geen diefstal
  2. Tibet bureau – ‘Zwitserland moet Tibetanen, Oeigoeren in zijn China-beleid opnemen’
  3. Deze tijd heeft een Popper en een Arendt nodig
  4. Niet iedereen is het gegeven om de kluit te belazeren (3)

Elke dag het BD in je mailbox?

Elke dag sturen we je een overzicht van de nieuwste berichten op het Boeddhistisch Dagblad. Gratis.

Wanneer wil je het overzicht ontvangen?

Primaire Sidebar

Door:

Erik Hoogcarspel

Erik Hoogcarspel studeerde filosofie en Indische talen aan de rijksuniversiteiten in Groningen en Leiden. Hij publiceerde ‘Koken met Filosofie’ en een vertaling van de belangrijkste tekst van Nagarjuna ‘Grondregels van de filosofie van het midden’. 
Alle artikelen »

Agenda

  • Agenda
  • Geef je activiteit door

Ochtend- of avondeditie

Ochtend- of avondeditie ontvangen

Abonneer je

Elke dag gratis een overzicht van de berichten op het Boeddhistisch Dagblad in je mailbox.
Inschrijven »

Agenda

  • 10 februari 2025
    Zen Spirit studiegroep 'Het verborgen licht'-vanaf 10 februari 2025
  • 2 mei 2025
    Phowa Studieweek
  • 9 mei 2025
    Seminar Tenzin Wangyal Rinpoche
  • 12 mei 2025
    Maandagochtend meditatie in Amsterdam-West
  • 13 mei 2025
    Verdiepingsbijeenkomst Hand in hand met de Boeddha
  • 13 mei 2025
    Dinsdagavond op even weken samen mediteren in Almere Buiten
  • 13 mei 2025
    Oude boeddhistische inzichten voor geslaagde moderne relaties
  • 13 mei 2025
    Oude boeddhistische inzichten voor geslaagde moderne relaties
  • bekijk de agenda
  • De werkplaats

    De werkplaats.

    Boeddhistische kunstenaars

    Artikelen en beschrijvingen van en over het werk van boeddhistische kunstenaars. Lezers/kunstenaars kunnen zich ook aanmelden met hun eigen werk.
    lees meer »

    Pakhuis van Verlangen

    In het Boeddhistisch pakhuis van verlangen blijven sommige teksten nog een tijdje op de leestafel liggen.

    Weet jij wat een anker is? Test jezelf!

    Hans van Dam - 2 mei 2025

    Deel 3 van een 5-delig dwaalgesprek over de mystieke roos.

    ‘Het leven zelf is zazen’

    Wim Schrever - 28 april 2025

    De grote tragedie hier in het Westen is dat we onze eigen spirituele traditie zo snel hebben opgegeven en met het badwater -de religie- ook het kind -de spiritualiteit- hebben weggegooid. Terwijl een mens fundamenteel nood heeft aan spiritualiteit, aan zingeving.

    Geschiedenis als wapen deel 1

    Kees Moerbeek - 20 april 2025

    President Vladimir Poetin zei in 2014: ‘Onze collectieve herinnering bepaalt onze cultuur, onze geschiedenis en onze tegenwoordige tijd. En onze toekomst zal worden gevormd aan de hand van onze historische ervaring.’ Hij is het zelf die actief deze herinnering en ervaringen vorm geeft en propageert. Ivo van de Wijdeven schrijft dat in de Sovjettijd er nog werd gegrapt dat het land een zekere toekomst had, maar een onvoorspelbaar verleden. Onder Poetin is Ruslands geschiedenis als in beton gegoten. Er is maar één historische waarheid en deze is verankerd in de grondwet en de Nationale Veiligheidsstrategie.

    Jaloerse goden te slim af – de geschiedenis de baas…?

    gastauteur - 13 april 2025

    Hongersnood in een hermetisch afgesloten kuststrook die onwillekeurig aan de vernietigingskampen van weleer doet denken, besmet met meer dan een zweem van genocide… Regeert Adolf Hitler over zijn graf heen? Want bestaat Israël niet bij diens gratie? Zou zonder die bittere nazi-erfenis Palestina als land van drie monotheïstische religies niet nog gewoon zo heten? Is de grond er niet vervloekt, juist door godsdiensten die, gevoed vanuit één fictieve bron, vervolgens als protestbeweging steeds in chronologische volgorde aan haar voorgangster ontspruiten, waarmee de kiem voor een eeuwigdurende vete om de absolute waarheid is gelegd? En claimt niet elk van deze broeder- of zusterstromingen dat stuk met hun aller bloed doordrenkte aarde, aanvankelijk voor Abrahams JHWH, vervolgens voor Jezus’ Vader en ten slotte voor Allah – drie godheden die, in verbitterde onderlinge jaloezie verwikkeld, strijden niet alleen om religieuze hegemonie, maar ook om de profane en politieke macht?

    Wat is quiëtisme?

    Hans van Dam - 27 maart 2025

    Over het stillen van de wil.

    Meer onder 'pakhuis van verlangen'

    Footer

    Boeddhistisch Dagblad

    over ons

    Recente berichten

    • Het jaar 2025 – dag 129 – vrede en alle goeds
    • De dood van de paus
    • Seks: Joodse posities in Joods Museum Amsterdam
    • Paus Leo XIV – ‘help ook elkaar om bruggen te bouwen – met dialoog, met ontmoeting’
    • Aardbeving van magnitude 3,7 schokt Tibet

    Reageren

    We vinden het geweldig om reacties op berichten te krijgen en op die manier in contact te komen met lezers, maar wat staan we wel en niet toe op de site?

    Over het BD

    Het Boeddhistisch Dagblad is een onafhankelijk journalistiek webmagazine over boeddhistische thema’s en inzichten.
    Lees ons colofon.

    Zie ook

    • Contact
    • Over ons
    • Columns
    • Reageren op de krantensite

    Het Boeddhistisch Dagblad is een onafhankelijk journalistiek webmagazine over boeddhistische thema’s en inzichten. Lees ons colofon.