Het slechte nieuws van vorige week was dat de driehoek levensbeschouwingen-samenleving-identiteiten angstwekkend is. Elk hoekpunt draagt bij aan de angstcultuur. Bovendien versterken de drie elkaars effect. Het goede nieuws van deze week is dat dezelfde driehoek ook dient om de angstcultuur klein te krijgen.
Deze paradox is net zo dubbel als die van de mens als knoeiende knapperd. Mensen hebben goede redenen bang te zijn voor de ander én zichzelf als knoeiers. Tegelijkertijd klampen zij zich vast aan de knappe kanten die de mens onmiskenbaar ook heeft. Dat dubbele perspectief kenmerkt het wankele evenwicht dat mens heet, vooral als er meer geknoeid wordt dan knap gedaan. Zie Trump. Knoeiers en knapperds kunnen allebei de driehoek invullen.
Zo staan de drie factoren in de driehoek:
levensbeschouwingen
samenleving identiteiten
Net als vorige week loop ik de drie hoekpunten langs, dit keer om te kijken hoe ze angst helpen bestrijden.
Levensbeschouwingen kunnen medemenselijkheid hoog in het vaandel hebben staan, ondanks eventuele exclusieve eigendunk en intern machtsmisbruik. Andersgelovigen komen dan in aanmerking voor tolerantie. Niemand krijgt het etiket ketter. Een medemens doden wordt een doodzonde. In het mooiste geval wordt besef van het menselijke onvermogen ook op de eigen levensbeschouwing toegepast. Krijgen die zachte krachten de nadruk, dan is een levensbeschouwing niet langer iets om bang voor te zijn.
Een samenleving kan, voorbij alle wij-zij-tegenstellingen, het aangenaam samen leven tot kernwaarde verheffen. Mensen kunnen zichzelf zodanig wegcijferen dat ze niet alles in kosten en baten uitdrukken. Dat vergroot de maakbaarheid van de samenleving. Verstandige leefregels helpen om de ruis op de sociale lijntjes te beperken. Er kan zelfs iets bedacht worden voor kwetsbare medemensen. Grote problemen kunnen worden aangepakt: armoede, milieu, geweld, conflict. De samenleving wordt een BV Angstbestrijding, met een premier als CEO.
Identiteiten hoeven geen angst meer in te boezemen als mensen zien dat ze zich met elkaar kunnen identificeren. Ondanks verschillen zijn mensen identiek. Verschillen zijn trouwens niet alleen bedreigend, maar kunnen elkaar ook mooi aanvullen. Identiteiten staan bovendien niet in steen gebeiteld, ondanks de standbeelden die ervoor worden opgericht. Stereotypen kloppen zelden. Mensen zijn kameleons. Ze willen altijd zichzelf blijven, maar kunnen zich ook heel knap aanpassen aan nieuwe omstandigheden. Dat gaat routineus, zelfs zonder dat mensen zelf in de gaten hebben dat hun identiteit verandert. Dat kan nog altijd angst bevorderend uitwerken, maar zeker ook angst belemmerend.
En nu de bonus. Zoals de drie hoekpunten de angst nog eens aandikken omdat ze elkaars effect versterken, zo kunnen ze samen optrekken in de bestrijding van angst. Het is maar net welk deel van de repertoires geselecteerd wordt – dat wat angst bevordert of juist bestrijdt. Dat is een kwestie van de juiste sfeer op het juiste moment met de juiste keuzes uit het juiste repertoire door de juiste mensen. Knoeien is niet onvermijdelijk. De mens kan kiezen voor knap zijn.
De omstandigheden kunnen meewerken. Angstvrije solidariteitsmomenten doen zich met een zekere regelmaat voor, opvallend genoeg juist als er weer eens iets goed mis gaat. Dan brengen mensen op rituele wijze tot uiting wat hen raakt. Ze houden stille tochten, of leggen bloemen en knuffels neer op rampplekken. Zo’n angstvrije samenscholing kan ook een plezierige aanleiding hebben, zoals carnaval, of de verjaardag van de koning, of wanneer een voetbalclub kampioen wordt.
De positieve werking van de driehoek is niet beperkt tot het samenlevingsniveau. Iedereen doet levenservaring op met de twee driehoeken. Hopelijk beperken die zich niet tot de angst bevorderende versie.
Je zou wensen dat iedereen het opneemt voor de tweede, angst bestrijdende versie van de driehoek. Dan leven we als knoeiende knapperds toch nog lang en gelukkig.
Leuke wens voor de kabinetsformatie.
G.J. Smeets zegt
Geachte André Droogers,
“Knoeien is niet onvermijdelijk. De mens kan kiezen voor knap zijn.”
Heh? Er valt niks te kiezen, knoeien is immers onvermijdelijk. Dus om in je eigen anathema te blijven: knoeien kan speels of angstig. Zonder angst geen spel – toch?