In vorige bijdragen hebben we het overlevingsgedrag van de politiek leider beschreven. De essentie is dat deze handelt vanuit een zucht naar macht. Macht is een surrogaat voor liefde en een kenmerk van een surrogaat is dat het niet als bevredigend ervaren wordt, er moet steeds meer macht komen en zo ontstaat een zucht naar macht. Er is een verstoring van het besef van verbondenheid. Vrienden kies je omdat je er iets aan hebt en het begrip politieke vriend is in zichzelf tegenstrijdig. Er wordt gebruik gemaakt van allerlei machtsspelletjes, zoals manipuleren, fake nieuws verspreiden, framing van de tegenstander, een externe vijand creëren. Macht werkt voor hen als een opwekkend middel.

Politici zijn overlevers en hebben een speciale manier van waarnemen van de werkelijkheid. Er is in hun relaties sprake van een herhaling van patronen uit hun jeugdjaren. Het patroon van de politicus is: wat ik passief heb ondergaan, ga ik actief herhalen. Het machtsmisbruik ervaren in de kinderjaren, wordt ingezet naar collega’s, politici van andere partijen en de burgers. Het voorbeeld dat in onze media tot vervelens toe wordt gebruikt is natuurlijk Donald Trump, maar in eigen land is het niet anders.

Als iemand met je omgaat alsof je iemand bent uit zijn verleden noemen we dat overdracht. Als je vanuit overdracht benaderd wordt, ga je daar ook vaak op een speciale manier op reageren. Je ziet het vaak in vaste relaties. Een van de partners is ontevreden over zijn of haar leven en legt de schuld daarvan bij de ander. Als de ander meer aandacht zou geven, dan zou het leven niet zo deprimerend zijn. Als die partner steeds maar weer hoort dat hij of zij tekortschiet, dan gaat hij daar emotioneel op reageren, bijvoorbeeld boos worden of zich schuldig voelen. Deze reactie noemen we tegenoverdracht. In het spel van overdracht en tegenoverdracht is het niet van belang wie start. Het is een keten van interacties, waarbij beide personen, of groepen mensen verantwoordelijk zijn voor wat relationeel gezien ontstaat.

In het contact tussen politici en het publiek spelen nieuwsmedia en opiniemakers een belangrijke rol. Het nieuws is voornamelijk geïnteresseerd in hapklare, snel uitlegbare nieuwsfeiten die de aandacht trekken. De politicus Hugo de Jonge bijvoorbeeld is vooral bekend om zijn kleurrijke schoenen. Of hij iets waardevols heeft gepresteerd, is minder bekend. Door de media kan je door irrelevante zaken bekend worden als politicus. Fake fame wordt dit shownieuws genoemd. De relatie politicus – burger wordt voor een groot deel vormgegeven door de nieuwsmedia en dat weet de politicus maar al te goed.

Laten we de coronacrisis als voorbeeld nemen bij de analyse van (tegen)overdracht. De media zorgden ervoor dat een groot gedeelte van de Nederlanders in doodsangst geraakte. Als ons stressniveau stijgt gaan we piekeren en tobben over onze gezondheid. Als gevolg gingen velen zich braaf en gehoorzaam naar de leiding van het land opstellen. De partij van onze Minister-President werd in enkele weken tijd verreweg de grootste van het land. Het nieuws zorgt voor een vergroting van de overdrachts-effecten. Mark Rutte wordt als groot staatsman neergezet, die een ongekend goede crisismanager zou zijn. De hoofdredacteur van de Volkskrant, Pieter Klok, verkondigde dat het tijdens de crisis niet de taak is van de pers om kritisch te zijn op het kabinetsbeleid. We moeten “met zijn allen één lijn steunen”, sprak hij op NPO Radio 1. Daarmee is hij even helemaal kwijt dat het controleren van de macht de taak is van de journalist.

Aangeleerde hulpeloosheid kan ook een rol spelen bij overdrachtsreacties. Als je als kind met regelmaat in je jeugd ernstige stress ervaren hebt, zonder dat je in staat was hier controle over te krijgen, kan het zijn dat je passief en somber reageert op spanning. Je hebt geleerd dat je hulpeloos bent en dat geloof heb je meegenomen in je volwassen leven. De coronacrisis heeft bij velen de oude overtuiging hulpeloos te zijn geactiveerd, met als gevolg passiviteit en somberheid. De conclusie kan vergelijkbaar zijn als die van Pieter Klok: “geen kritiek op de leider”.

Nu de doodsangst bij velen verleden tijd is, ontstaat er een nieuw evenwicht tussen vrijheid en verantwoordelijkheid. De kritiek groeit en wetenschappelijke uitspraken zijn ook maar een mening. De media spelen hun kenmerkende rol “hoe extremer je opvattingen, hoe meer zendtijd (de wet van fake-fame). Dommig verzet wordt is de nieuwe vorm van overdracht. De mantra van Mark Rutte, we doen het samen, moet aangepast worden. Er wordt al gefluisterd over een avondklok.