Jules – stilstaan bij het wereldgebeuren

Open brief aan Wouter ter Braake.

Dank en respect voor je prangende, indringende overweging naar aanleiding van de nationale dodenherdenking (Boeddhistisch Dagblad, 3 mei 2025). Je maakt de balans van een leven echter op in een misantropisch geschiedbeeld, vol helaas ook van westerse zelfhaat die ik niet kan plaatsen in de context van zen en zin. Ja, er is een explosie van lijden, maar verlies de moed niet, broeder.

Terwijl de tribunalen van Neurenberg en Tokio voor het eerst specifieke personen en organisaties verantwoordelijk hebben gehouden voor de moord op miljoenen joden en vele, vele anderen, maak jij er een collectieve westerse schuld van.

De pogingen tot versnelde modernisering en de bijbehorende misdaden uit naam van vooruitgang en humaniteit van Japan, de Sovjetunie en China komen in je verhaal niet voor en evenmin de emancipatie van bevolkingsgroepen en nationaliteiten in een wereldwijde, multilaterale internationale rechtsorde. Modieus gemopper over een onbewezen golf van genocide in de losse betekenis van het dagelijks spraakgebruik ondermijnt verder de kracht van je argumenten.

Voor het eerst is er meer diabetes dan honger in de wereld. De vruchten van de wetenschap vertalen zich in een demografische explosie en een gemiddeld langere levensduur met een minder duurzaam eet- en beweegpatroon. Meer mensen bij een gelijkblijvende voorraad van natuurlijke hulpbronnen plaatst ons nu in het scenario waarvoor de Club van Rome in 1972 waarschuwde. Tegelijkertijd is het een existentiële vraag of de mensheid tijdig adequate oplossingen of aanpassingen zal weten te ontwikkelen voor opwarming van de planeet.

Daar gaan nog wel een of twee eeuwen overheen. Het is bij gebrek aan voldoende toename van duurzame energie onwaarschijnlijk dat de wereld in de tussentijd zonder fossiele brandstoffen kan, hoe pijnlijk dit ook is, en complicerend voor het proces, en tegen het zere been van westerse actiegroepen die maakbaarheid zoeken waar geen maakbaarheid is. Dat is pas westers en elitair, wanneer je in Afrika en Azië gaat vertellen dat zij niet kunnen autorijden of vliegen omdat wij hun ecologische voetafdruk al voor ze hebben opgemaakt.

Het economische en politieke zwaargewicht is intussen per saldo aan het verschuiven van het Westen naar het Oosten, van het Noorden naar het Zuiden, van de generaties van de twintigste naar die van de eenentwintigste eeuw, van democratisch naar autocratisch.

De culturele revolutie en de dreigende machtsimplosie van de VS moet je in het licht zien van deze veranderende verhoudingen in de wereld, hoe schrijnend ook het loopje dat het zieke politieke rechts-extremisme er probeert te nemen met de wet en de rechtsgelijkheid. Hoe de keizer zijn kleren kan verliezen: Amerika’s buitenlandminister Marco Rubio die aan de vooravond van tachtig jaar bevrijding van Europa op 8 mei Duitslands binnenlandse veiligheidsdienst betuttelt omdat deze de AfD aanmerkt als een risico voor ondermijning van de democratie. En toch geef ik mijn hoop in de Amerikaanse republiek niet op, al zal herstel veel langer duren dan de termijn van het huidige presidentschap.

Oudere werelden en rijken vergaan en nieuwe komen op. Maar in een pluspunt klinkt westerse klassieke muziek nu de wereld over in meer concertzalen dan ooit en de westerse geletterdheid is een voorbode geweest van een heuse wereldliteratuur.

De uitkomst is ongewis. Als je het in een systemisch perspectief plaatst, dan zijn er zich herhalende patronen, zeker, maar ook nieuwe uitdagingen en mogelijkheden. De enormiteit bevatten van dit al, maakt ook mij vaker en langer stil dan bij het aanschouwen op 4 mei van de executieplaats op Waalsdorpervlakte. Dit lijken we vanuit een andere beleving in ieder geval gemeenschappelijk te hebben.

Wat mij betreft mag je naast je rebelse geest je warme hart ook wat luider laten spreken in een uiting van hoop en vertrouwen. Voorbij de drempel van het eigen aardse bestaan heeft in de eeuwen der eeuwen niemand ooit kunnen kijken. Je bent overigens de enige zenboeddhist niet die in het licht van het wereldgebeuren momenten van diepe twijfel heeft gekend (Hisamatsu, Thich Nhat Hanh). Zo lang er ook maar iemand een beetje lijdt, bestaat er voor niemand volledige bevrijding. Maar wie zijn wij om grenzen te stellen aan de creativiteit en de energie die de terechte zorgen van nieuwe generaties kunnen losmaken? Om te denken dat wij het op grond van een interpretatie van het verleden al weten?

Zelf moet ik vaak terugdenken aan het levensgeluk en het ongeluk van mensen in Brazilië, Argentinië, Mexico en andere Latijns-Amerikaanse landen die ik heb bezocht. Aan de indrukwekkende economische activiteit die je in Zuid- en Oost-Azië vanuit de lucht en op de grond kunt waarnemen. Aan havens waarbij vergeleken Rotterdam en Antwerpen dreumesen zijn.

Aan de mensenmassa’s in de megasteden van China en India. Aan de grootsheid van het Plein van de Hemelse Vrede en de Verboden Stad in Beijing. Aan de smog en de onvervulde toegang tot gezondheidszorg van iedereen. Aan de penetrante stank van industrieën in al deze regio’s, waar rivieren soms worden gebruikt als open riool. Aan de staat van de volkshuisvesting en de sociale onveiligheid.

Aan voormalig president Musharraf van Pakistan die op staatsbezoek in Nederland Philips wilde bedanken voor de studiebeurs die hij kreeg omdat zijn moeder in een gloeilampenfabriek werkte. Aan de competente, technocratische politieke betrokkenheid van de vele leiders van de Communistische Partij die ik in en buiten China heb ontmoet. Aan  mijn onderhoud met de plaatsvervangend secretaris-generaal van de Verenigde Naties die, nadat ik in Sao Paulo een spreekbeurt over duurzaamheid had verzorgd voor de plaatselijke werkgeversvereniging, mij uit het niets uitnodigde met hem in New York te komen brainstormen over de rol van het internationale bedrijfsleven bij het activeren van de ‘civil society’.

En aan de cultuurschok, telkens weer, om bij het binnenrijden van Indiase steden jonge, gekleurde kleuters blootvoets, alleen in een lendendoekje gekleed, in de modder onder viaducten te zien rondscharrelen in een behuizing van louter kartonnen dozen.

Wouter, de wereld is groter en diverser dan Hannah Arendt en Ernst Bloch. Er is minder zwart-wit dan wanneer je je dagelijkse portie soms wereldvreemd leesvoer in deze krant tot je neemt. Aan de nieuwsselectie van de redactie kan ik niets veranderen, maar ze plaatsen nog steeds mijn stukjes waarin ik zo nodig nog steeds tegen de stroom oproei.

En ja, ik heb ook temidden van kapitalistische excessen geleefd op Wall Street, in de Londense City en aan de Amsterdamse Zuidas tijdens de economische hoogconjunctuur van de Clintonjaren. In de geest van Thich Nhat Hanh probeer ik in mijn interactie met de samenleving tegenover het onheilzame van toen nu iets heilzaams te zetten. Maar wie al het wereldgebeuren op één noemer kan brengen van schuld en zelfbeklag, die kan of weet meer dan ik, of bedriegt zichzelf terwijl hij zich verliest in een groots oordelend narratief. Al zeggen sommige lezers dit ook over mijn bijdragen. Hoe langer het tijdsbestek dat je verhaal beslaat, des te meer concessies je moet doen aan de feiten en de nuance van je analyse van het krachtenspel, heb ik als historicus geleerd.