Ik verviel in de donkere dagen van het jaar in de pieker-modus; zeker toen een student me vroeg wat nu precies wijsheid was.
En dat leidde me eerst tot de ervaringen van Boeddha zelf rond dat begrip. Zoals beschreven in de Ayacana soetra twijfelde hij behoorlijk na de verlichting of hij het subtiele inzicht dat hij verkregen had überhaupt wel aan ons grofstoffelijk denkende wezens kon uitleggen. De eerste dagen vermeed hij ook elk spraakcontact met anderen, waar nodig bedelde hij alleen zwijgend. In een trance sprak echter een stem tot hem, of dit nu een innerlijke stem was of de archetypische figuur Brahma Sahampati maakt niet zoveel uit. En die vertelde hem ‘Meester, de wereld heeft écht uw ervaringen en leringen nodig. Ja er zijn velen met teveel stof in de ogen om het te kunnen accepteren en snappen. Maar er zijn ook sommigen met slechts een weinig aan stof, en zij zullen ontvankelijk voor u zijn.’
Houd dit in je achterhoofd bij deze reeks praatjes. Woorden zijn zeer beperkt in dezen. Met alleen tekst kom je er in boeddhisme eigenlijk niet; net zomin als dat je meditatie uit een boekje kunt leren. En toch, als vinger-die-naar-de-maan-wijst, heb ik geprobeerd met wat tekstflarden en opborrelende hartekreten tesamen een idee te geven wat dat subtiele en voorbij woorden rijkende begrip wijsheid nu ongeveer is.
Om iets ervan weer te geven viel een uitspraak van de grote meester zelf, zoals onderstaande, me te binnen als beginpunt.
Doordat het een er is, is er ook het ander; uit het ontstaan van het een, ontstaat ook het ander. [i]
Dit eerste praatje van mij, er volgen er nog twee de komende dagen, verwijst vooral naar Boeddha zelf en dus ook diens uitspraken zoals we ze via de Pali-teksten overgeleverd krijgen; later volgen vergelijkbare pogingen gebruikmakend van andere (latere) tradities in het boeddhisme.
Het basispunt uit bovenstaande ‘wet van afhankelijk ontstaan’ is voor mij: ik ben zelf (mede) verantwoordelijk voor wat me overkomt, er is geen almacht voor wie ik moet buigen en die mijn leven bepaalt. Laat staan dat ik enige plek inruim voor dominees of andere leraren die wel even namens die almacht mij dwingende adviezen mogen geven. En dat sluit fraai aan bij de andere basisleringen van Boeddha die je geregeld tegenkomt:
- De vier Edele Waarheden van lijden (het onbevredigend zijn van de materieele wereld), oorzaak van lijden, oplossing van lijden en het pad naar die oplossing.
- Het Achtvoudig Pad, dat die vierde waarheid uitwerkt.
Het mooie is bovendien dat in deze leringen ook heel wat andere beoefeningen meegepakt worden: in het pad vind je o.a. ethiek, daarbij inbegrepen vrijgevigheid, en meditatie.
Brengt dit ons verder richting begrip van wijdsheid? Misschien. Wijsheid (prajna in het Sanskriet) heeft in ieder geval weinig of niets te maken met boekenkennis, en dus ook niet met de moderne wetenschap. Vaardigheid in heel wat concepten, via dharmastudie, helpt je bést wel een stuk in ontwikkelen van wijsheid; maar puur herhalen-van-rijtjes is zinloos. Het gaat om de toepassing van die concepten en kennis – dus bijvoorbeeld in meditatie en ethisch handelen. En in een heel stuk reflectie over je eigen innerlijk, om vandaaruit je motivatie te leren begrijpen en geleidelijk bij te sturen. Je zou kunnen zeggen dat die ondersteunende zaken zoals meditatie wijsheid helpen ontwikkelen, maar glimpen van wijsheid kunnen zelf weer pakweg het ethisch handelen aanscherpen. Een soort ‘terugploegen in de basis’ dus.
Wederom naar de afhankelijk-ontstaan wet: de bijna automatische stap van gevoel naar begeerte kun je door die reflectie afremmen. En dat levert dan ruimte op voor op een andere manier omgaan met wat er om je heen gebeurt, hopelijk op basis van metta. Om het anders te formuleren: gewoonlijk jezelf laat je jouw respons meesleuren in de dynamiek van alle gewoontes en verwachtingen buiten en binnen je zelf. Je bent dus ‘reactief’ bezig, en laat begeerte automatisch ontstaan zodra er gevoel oprijst. Maar door af te remmen, door stil te staan en je motivatie te analyseren alvorens een respons te formuleren, verander je dat reactieve in creativiteit. Dezelfde 4 letters, r-e-a-c, maar in een fundamenteel andere volgorde. Dát is opbouwend met je leven en met situaties omgaan, dát is een begin van wijsheid.
Als gevolg van stapjes als dit, en met meer meditatie en een zuiverder begrip van je eigen innerlijk kan dan een beter zelf opbloeien. En dat betere zelf kent ietwat compassie vanuit de ethische houding van metta (liefdevolle vriendelijkheid), en misschien zelfs ook gaandeweg een groter stukje wijsheid.
Levert het opschrijven hiervan nu meer over wijsheid op: nee, pas als ik er in slaag dit nóg regelmatiger en intensiever te beoefenen kan ik me gaandeweg een beter volgeling van Boeddha gaan noemen. Maar opschrijven is in ieder geval een goede manier om me aan dat voornemen te herinneren en gaandeweg een paar grammetjes meer wijsheid in pacht te verkrijgen…
Concreet gemaakt betekent wijsheid in deze termen bijvoorbeeld…
- Dat je de middenweg probeert te behandelen. Extremen in visies en daden zijn veelal niet handig, kijk bijvoorbeeld naar mijn praatjes over geëngageerd boeddhisme in december vorig jaar. Maar de middenweg is geen slap compromis, doch een visie die boven de dualiteit uitstijgt!
- Dat je wat vaker pauze neemt alvorens een volgende stap te zetten – zie het voorbeeld in de tekst om reactiviteit om te zetten naar creativiteit.
- Dat je de genoemde metta en compassie gaandeweg laat doorsijpelen, en de creatieve kracht daarvan leert kennen. Boosheid is écht een reactieve kracht en helpt niet; vandaar ook in bovengenoemde praatjes het advies om verre te blijven van alle boosheid-in-maatschappelijke-aktiviteit. Dus geen boosheid-gedreven groepen zoals Occupy maar constructieve voorstellen tot verbetering, en geen populistische politiek voor boze witte of boze bruine mensen!
