In gesprek met Bart van Melik – door Hans Gijsen.
Ik tref Bart online. Hij is in New York, ik ben in Rotterdam. We hebben gemeenschappelijke roots in het Limburgse, de gemeente Horst. Bart is herstellende na een levensbedreigend hartprobleem waarvoor hij in het ziekenhuis belandde. Hij oogt nog wat broos.
Bart werkt sinds 2009 vanuit vipassana en Insight Dialogue met verschillende doelgroepen, o.a. jongeren, oorlogsveteranen met PTSS en mensen uit het bedrijfsleven. Hij kwam in 2003 in aanraking met vipassana en hij beschouwt Joseph Goldstein, Carol Wilson en Gregory Kramer als zijn spirituele coaches op het pad van de Dhamma. In Nederland is hij actief betrokken bij VipassanaNu en het boeddhistische online platform 30NOW.nl. Bart is met 47 jaar een van de jongste leraren in Nederland.
Vipassana en theravada-boeddhisme
Als ik Bart vraag of hij vipassana-beoefenaar is, antwoordt hij volmondig ‘absoluut ‘. Is hij dan ook theravadaboeddhist? Daar moet hij wat langer over nadenken, en hij antwoordt dan ‘Ik voel me er wel helemaal in thuis. Ik heb er ook geen problemen mee om er ‘ja’ tegen te zeggen.’ Hij benadert het vooral vanuit de praktijk in de VS en zijn aandeel daarin. In de VS is er vooral sprake van mensen die zich bekeerd hebben tot het boeddhisme. Zelf komt hij uit een katholiek nest in Limburg. Bart ziet zichzelf meer als een beoefenaar, waarbij het label ‘boeddhist’ niet zozeer op hem geplakt hoeft te worden. Voor hem is ’theravada’ een breed begrip en erg afhankelijk van de setting. Een Cambodjaanse tempel in The Bronx voelt veel meer met bepaalde roots in het theravada dan een groep veelal blanke mediterenden in een meditatiecentrum in Manhattan.
Sociale betrokkenheid
Bart ziet zijn sociale betrokkenheid als een kleine rol spelen bij het samenkomen van mensen die veel lijden ervaren zoals oorlogsveteranen, kinderen die geschorst zijn op scholen of kinderen in begeleid wonen-situaties. ‘Niet zozeer om eventjes mindfulness te komen brengen, maar ik probeer veel meer mijn vaardigheid te gebruiken om een sfeer van gemeenschap te creëren.’ Bart heeft ook projecten gedaan in een hospice met verpleegkundigen en artsen in opleiding. Met het hospice is de afspraak gemaakt om er alleen maar ’te zijn’ en niet zozeer ‘wij komen eventjes naar jullie toe’ als een soort mindfulness ‘priesters’. In eerste instantie is er luisteren naar de behoeftes van de gemeenschap zelf. ‘Als er groentes schoongemaakt moeten worden, dan is dat het.’ En dan eventueel kijken of mindfulness en reflecties steun kunnen bieden. ‘Mijn sociale betrokkenheid zit in het bouwen en onderhouden van gemeenschap.’
Van bevlogenheid naar…
Bart werd door Joseph gestimuleerd om met jongeren te gaan werken. Bij het werken met jongeren in de gevangenis had Bart in het begin de gedachte ‘Ik hoop dat het hun net zoveel gaat brengen als mij.’ Hij doet dat werk al 14 jaar en hij kwam erachter dat het zo niet werkt. Het heeft zijn visie op hoe mindfulness gebruikt kan worden totaal doen veranderen. Bart verwijst naar het boek van U Tejaniya ‘Awareness Alone is Not Enough’. Mindfulness in een bepaald vacuüm cultiveren kan wellicht wel leiden tot mooie ervaringen, maar als daarbij de richting en de inbedding in een gemeenschap niet tot stand komen dan heeft het volgens Bart niet zoveel nut. ‘Het wordt dan voor heel veel mensen niet op een gestructureerde manier geïntegreerd in hun leven.’
…iets minder naïef en idealistisch
Bart is gaandeweg meer open gaan staan voor de diversiteit hoe mindfulness voor mensen kan werken. Zo had hij in het begin als leraar een idee over de les en stiekem ook hoop hoe het zou kunnen resoneren bij de anderen. Die hoop loslaten is voor Bart heel bevrijdend. Zo is hij de jongeren in de gevangenis heel dankbaar voor hun eerlijke feedback. ‘Realistisch dat mindfulness geen wondermiddel is.’
Vipassana en gemeenschap
Het besef dat andere mensen en andere gemeenschappen actief zijn in de Dhamma stimuleert Bart in zijn eigen beoefening. Hij begeleidt iedere zondag een online groep van ongeveer 125 mensen in New York. Daar voelt hij zich verantwoordelijk voor. Het zijn bijna altijd dezelfde mensen. Het lukt hem dan beter om vanuit de eigen ervaring te spreken dan over ervaring in het algemeen. ‘De sociale betrokkenheid in de rol van leraar betekent ook verantwoordelijkheid. Die verantwoordelijkheid manifesteert zich soms in angst – O God, ik moet alweer een talk maken – van het lijden dat je zelf doormaakt naar het zien van dukkha in een groter perspectief.’ Daardoor wordt het eigen lijden voor Bart draaglijker.
Hokjes
Is die sociale betrokkenheid en de tijdsbesteding nou bevorderlijk of juist remmend voor de Dhamma? Bart gelooft niet zo in hokjes, waarbij je meer waarde hecht aan bijvoorbeeld retraites. ‘Ik vind mijn aandacht in het dagelijks leven net zo belangrijk als in een retraite. Ik zie het niet meer als een ‘of’ maar als een ‘en’.’ Soms had Bart meer tijd om te beoefenen. Nu hij vader is kan hij niet meer zo lang op retraites. Hij plant nu 2 of 3 losse weken per jaar.
Doelgroepen
Bart is verantwoordelijk voor het Community Meditation Center in New York. Daar hebben ze een visie afgesproken waarbij drie kernwaarden van belang zijn: diversiteit, inclusiviteit en rechtvaardigheid. Rechtvaardigheid in de zin van erkenning van de diversiteit en daar iets mee doen vanuit een open houding hoe ‘anders’ de ander kan zijn. ‘Vanuit deze kernwaarden stem je je af op de specifieke behoeftes van een persoon of personen die misschien wel wil aansluiten bij het geheel maar geen onderdeel is van de dominante cultuur.’ Anders krijg je volgens Bart geen diversiteit. In de retraites die Bart meegemaakt heeft in Nederland en de VS ziet hij vooral witte mensen, hoger opgeleid, vrouw. Dat geldt ook voor de begeleiders. Voor Bart is dat onlosmakelijk gekoppeld aan een positie van macht. ‘Als je je als deelnemer nooit gerepresenteerd ziet door leraren of de gemeenschap, dat doet wat met je. Ik zou daar zelf van schrikken, en er niet aan meedoen.’
Top down of…
Het is volgens Bart de uitdaging van vipassana-gemeenschappen om niet op een top down manier aan de slag te gaan. Een heel mooie eerste observatie kan zijn: hoe gaan we meer mensen van kleur benaderen? Maar het dient anders benaderd te worden. ‘Ga eerst eens na hoe de meditatie in Nederland is gekomen. Wie heeft hier alle macht? Hoe zien de groepen er eigenlijk uit?’ Dan kom je er volgens Bart achter hoe complex het is. Bart ziet zijn eigen positie als een van macht met een sociale locatie met heel veel privileges. Dat inzien en etaleren kan helpen om open te staan voor anderen.
…interactie met de ander?
De leringen van de Boeddha kunnen volgens Bart te beperkt benaderd worden door alleen maar het cultiveren van de geest. De leringen zijn veel breder. ‘ Je gaat meer van je eigen patronen zien door mindfulness op het kussen af te wisselen met mindfulness in sociaal-maatschappelijke contexten. Naast inzicht in die patronen geeft het ook richting waar je je betrokken bij voelt.’ De cirkel is dan weer rond door te kijken wat er leeft bij de verschillende doelgroepen. Voor Bart is dat vanuit die visie van diversiteit, inclusiviteit en rechtvaardigheid. Het inrichten van groepen met een gemeenschappelijke achtergrond, iets wat gedeeld wordt, kan daarbij behulpzaam zijn. Tijdens retraites bij de Insight Meditation Society kunnen om 18:30 uur mensen van bepaalde groepen, zoals mensen van kleur, LHBTQI, bij elkaar komen. Daar komen dan weer reacties op van bijvoorbeeld blanke mensen – ‘Mogen we daar dan niet bij zijn?’. Nee dus.
Ik en de ander
Het met elkaar delen kan heel belangrijk zijn als ondersteuning voor het eigen proces. Zo vertelt hij hoe zijn ervaringen waren met de medische wereld, en met name die in de VS. Kalmerende en slaapmiddelen worden volop gegeven, zelfs opgedrongen. Als vipassana-beoefenaar wil Bart dat juist niet, of zo min mogelijk. Recent sprak hij een vriend die dezelfde hartaandoening en pijnlijke operatie had ondergaan. ‘Dat verbindt! Je hoeft niet het hele verhaal uit te leggen.’ Hierbij slaakt Bart een zucht van verlichting. De herkenning van ongemak en lijden bij elkaar zorgt ervoor dat het draaglijker wordt. Insight Dialogue op organische wijze!
Wil je even online samen mediteren met Bart en New Yorkers? Dan hoef je alleen op deze link te klikken.
