China is niet antireligieus

De Volksrepubliek China is een prachtig land met een gastvrije bevolking. Het is een land vol contrasten, met mensen van uiteenlopende etnische herkomst en talloze talen, met grote verschillen tussen arm en rijk, en tussen welvarende regio’s en geïsoleerde, achtergebleven gebieden. Taigu is er vaak geweest, heeft er aangezeten bij diners met leden van de Partij, gastcolleges gegeven op de business schools van toonaangevende universiteiten en als leidinggevende van een grote multinational linten doorgeknipt en andere openingshandelingen verricht. En diepe gesprekken gevoerd met zijn medewerkers in het land, onder andere over taoïsme, alvorens in karaokebars  in de microfoon levensliederen met ondertiteling in het Mandarijn mee te neuriën, altijd tot grote hilariteit van zijn collega’s.

Wanneer wij het over China hebben, dan bekijken we het land al te vaak door een eenzijdige lens. China stellen wij ons voor als een gecentraliseerde monoliet (wat het niet is). China is een politiestaat, waar democratische oppositie niet wordt getolereerd. Dit is waar, en wat erger is, ook mensen die alleen maar worden verdacht van staatsvijandige sympathieën (zoals honderdduizenden Oeigoeren in Xinjiang), worden gedetineerd in heropvoedingskampen. En tot overmaat van ramp wordt nu de zevenentachtigste verjaardag van de Dalai Lama door ijverige vertegenwoordigers van het regime in Tibet moedwillig ontsierd door verplicht bij te wonen antireligieuze activiteiten, meldt het Boeddhistisch Dagblad op gezag van een onduidelijke Engelstalige blogschrijver.

In dit verband is het misschien gewaagd aandacht te vragen voor de humanistische visie achter het grote project dat China heet. Het land heeft in de twintigste eeuw een opmerkelijke ontwikkeling doorgemaakt en enkele honderden miljoenen inwoners tot een staat van economische voorspoed gebracht. De westerse politieke correctheid gebiedt te vermelden dat Mao’s strijd om de territoriale hegemonie en zijn experimenten met versnelde modernisering tientallen miljoenen slachtoffers hebben geëist. Datzelfde kun je zeggen over China’s grote buurstaat, de voormalige Sovjetunie. Maar Mao cum suis hebben tijdig de onhoudbaarheid van de collectivistische planeconomie doorzien en het land vanaf de jaren zeventig van de twintigste eeuw stapsgewijs opengesteld voor vormen van kapitalisme naar westers model.

Wat er in China tijdens en na Mao is gebeurd, en gebeurt, zou je bijna kunnen vergelijken met de familiebreuk die de westerse sociaal-democratie teweegbracht binnen de marxistische beweging. De tegenstelling tussen arbeid en kapitaal wordt van zijn scherpe kantjes ontdaan door de werkenden recht te geven op een deel van de koek van de economische groei. Precies deze uitruil is het vlot waarop de staatsmacht in de Chinese eenpartijstaat dobbert. Met dien verstande dat de krachten van de vrije markt in het land niet, zoals in het Westen, samengaan met een pluriforme politieke democratie.

De Partij belichaamt en representeert de volkswil, wat altijd een ongemakkelijk politiek leerstuk is geweest sinds Rousseau de idee van een ‘volonté génerale’ ontvouwde. Het is ook de Partij die de kaders uitzet voor de grote uitdagingen van China om vele honderden miljoenen ingezetenen van achtergestelde gebieden toegang te bieden tot basisvoorzieningen als hygiënische leefomstandigheden en gezondheidszorg. Dit is waarom hiervóór het woord humanistische visie viel. Dezelfde Partij die onderdrukt, wil ook de economische groei benutten om allen langs de weg der geleidelijkheid te laten delen in welvaart en welzijn.

De mensheid lijdt het meest door het lijden dat zij vreest. In China prevaleert de gemeenschapszin, waarbij de Partij de officiële ideologie van de dag handig laat samensmelten met begrippen ontleend aan een eeuwenoud confucianistisch waardensysteem. Deze gemeenschapszin is de religie van China, in combinatie met de aanbidding van het gouden kalf van de vruchten van de (deels geleide) vrije-markteconomie. Het is een wankel evenwicht in een land vol middelpuntvliedende krachten en de onvermijdelijke corruptie wanneer één partij het machtsmonopolie bezit. De maatschappelijke orde is zogezegd de uitdrukking van de hemelse vrede. Wat de Partij het meeste vreest is iedere potentiële interne en externe bedreiging van de maatschappelijke orde, kome deze van vreemde religies (Xinjiang) of individuele vrijdenkers die een pluriformer staatsbestel bepleiten.

Boeddhisme heeft zich in de geschiedenis altijd wonderwel weten te plooien naar de grillen van het heersende wereldlijk gezag, met dien verstande dat boeddhisten zo nodig elkaar te lijf gingen als één school de kans rook op deze wijze in de goede gunsten te komen van dat gezag. Het achtvoudig pad, of hoe dit in het Oost-Aziatische boeddhisme verder ook is vormgegeven, rijmt prima met gemeenschapszin en staat op gespannen voet met de zelfverheffing van het vrije individu tot een autonoom handelend subject. Zo lang praktiserende boeddhisten in het tegenwoordige China zich maar voegen in de erkenning van de Partij als uitdrukking van de volkswil, zal geen enkel staatsorgaan hen ook maar een strobreed in de weg leggen bij hun beoefening. Er zijn vele wegen die naar Rome leiden, zolang deze wegen uiteindelijk maar in Beijing samenkomen. China is niet antireligieus, maar wel tegen religies die de maatschappelijke orde kunnen ondermijnen, bijvoorbeeld wanneer zij zich verbinden met westerse bewegingen die terugverlangen naar een vervlogen tijd en daarmee separatistische ideeën kunnen aanwakkeren.

Wij kunnen de wereld niet begrijpen of betekenisvol handelen wanneer wij niet ook eens door de bril van een ander durven kijken, om waar te nemen, niet om te vergoelijken. Tibet is voor sommige boeddhisten wat het oudtestamentische Israël is voor belijdende joden en christenen: de utopie van een andere tijd naar de gelijkenis waarvan zij graag onze wereld nu zouden willen kunnen herscheppen. Belangwekkender echter dan een plichtmatig verslag te lezen van ‘antireligieus’ vertoon bij de verjaardag van de Dalai Lama (een voetnoot bij de geschiedenis), zou het zijn wanneer boeddhisten eens goed in de spiegel kijken. Wat betekent eigentijds boeddhisme voor onze maatschappelijke verhoudingen? Hoe verhouden wij ons tot het gouden kalf? Hoe bestrijden wij het gevaar dat onkundige boeddhistische meditatie of mindfulness uitmondt in een uitvergroting van het ego van de beoefenaar?

Zoals de Dalai Lama meermaals heeft gezegd tegen een idolaat gehoor in het Westen: jullie hoeven geen boeddhisten te worden, misschien is het makkelijker en beter om de verbinding met de religieuze wortels van jullie eigen cultuur te hernieuwen. Het ging meestal het ene oor in en het andere uit. Toch is dit voor westerse boeddhisten misschien wel de meest relevante van alle uitdagingen. Ter gelegenheid van de verjaardag van Zijne Heiligheid leest Taigu vandaag daarom weer eens een stukje verder in de bijbel.