• Door naar de hoofd inhoud
  • Skip to secondary menu
  • Spring naar de eerste sidebar
  • Spring naar de voettekst

Boeddhistisch Dagblad

Ontwart en ontwikkelt

Header Rechts

Twaalfde jaargang

Zoek op deze site

  • Home
  • Agenda
    • Geef je activiteit door
  • Columns
    • Andre Baets
    • Dharmapelgrim
    • Bertjan Oosterbeek
    • Dick Verstegen
    • Edel Maex
    • Emmaho
    • Goff Smeets
    • Hans van Dam
    • Joop Hoek
    • Jules Prast
    • Paul de Blot
    • Ramo de Boer
    • Rob van Boven en Luuk Mur
    • Ronald Hermsen
    • Theo Niessen
    • Xavier Vandeputte
    • Zeshin van der Plas
  • Nieuws
  • Contact
    • Steun het BD
    • Mailinglijst
  • Series
    • Boeddha in de Linie
    • De werkplaats
    • Recepten
    • De Linji Lu
    • De Poortloze Poort
    • Denkers en doeners
    • De Oude Cheng
    • Meester Tja en de Tao van Niet-Weten – alle links
    • Fabels door Goff
    • Cartoons van Ardan
    • Tekeningen Sodis Vita
    • De derwisj en de dwaas
  • Over ons
    • Redactiestatuut van het Boeddhistisch Dagblad
    • Redactieformule van het Boeddhistisch Dagblad
  • Privacy

Home » Achtergronden » De spiegel van Menno Ter Braak

De spiegel van Menno Ter Braak

20 maart 2022 door Kees Moerbeek

Kortgeleden gaf de Stichting Menno Ter Braak Het nationaalsocialisme als rancuneleer van Ter Braak uit met een inleidend essay van Bas Heijne. Heijne schrijft: ‘Ruim tachtig jaar na het verschijnen van zijn vlijmscherpe, maar vergeefse pamflet houdt Menno Ter Braak ons opnieuw een spiegel voor.’ Ook nu worden rancune en wrok genadeloos politiek ingezet. Dit artikel volgt de inleiding van Bas Heijne. 

Het Humanistisch Canon noemt de schrijver en cultuur- en literatuurcriticus Menno ter Braak (1902 – 1940) ‘één van de scherpzinnigste, anti-autoritaire intellectuelen van de twintigste eeuw in Nederland. Ook toen het politieke risico’s met zich meebracht, stond hij pal voor de Europese, humanistische waarden.’

Ter Braaks biograaf Léon Hanssen schrijft: ‘Toen de NSB in februari 1934 meer dan 22.000 leden bleek te hebben, publiceerde hij in Forum een artikel onder de titel ‘Renaissance van het fatsoen’ dat opent met de woorden:

Aan hun houding tegenover het fascisme pleeg ik tegenwoordig mijn vrienden te herkennen. Geven zij ook maar een millimeter toe aan de verering van bazaarhelden, dan geef ik hen als vrienden op; het blijkt, dat de cultuurschil, die hen vroeger maskeerde, niets anders dan een onnozel vernisprocédé is geweest. Want hier juist spreekt het instinctieve rangordebesef zeer duidelijk; hier vergist men zich niet ongestraft.’

Waakzaamheid

‘Het nationaalsocialisme als rancuneleer’ verscheen in 1937 als brochure van het ‘Comité van Waakzaamheid van anti-nationaalsocialistische intellectuelen’ en richtte zich tegen Anton Mussert en zijn NSB. Een van de dragende motieven van het essay is dat het niet gaat om een ideologie, die uit de lucht kwam vallen en opeens de democratische orde bedreigde. Bas Heijne schrijft in zijn inleiding: ‘Volgens Ter Braak komen fascisme en nationaalsocialisme juist voort uit de democratie zelf. Dat lastige, moeilijk te verteren besef maakt het fel bestrijden van de nazi’s een stuk ingewikkelder, aangezien het kwaad niet alleen buiten onszelf gezocht moet worden.’

Menno Ter Braak ziet de democratie als iets dat tegen de menselijke natuur ingaat. Zij gaat uit van een gelijkheid die niet bestaat. Mensen zijn biologisch en sociaal ongelijk. Gelijkheid is een loze belofte en het draait telkens uit op een zware teleurstelling. ‘Die teleurstelling wakkert het ons aangeboren gevoel van rancune aan, de haat tegen wat ons miskent en tekort doet,’ schrijft de auteur Heijne op bladzijde 14. Ter Braak wijst op ‘de discrepantie tussen ‘het recht op alles’ en ‘het bezit van weinig.’’ De heersende klasse belijdt de gelijkheidsgedachte met de mond, wat de rancune alleen maar verder aanwakkert. De zeggenschap die wordt beloofd blijkt steeds weer hol.

Ter Braak ziet de democratie als aanjager van de rancune, maar de liberale burger in hem ziet haar echter ook als ‘de kracht die het ressentiment in toom kan houden.’ ‘Onze haat tegen degenen die ons in onze ogen kleineren en bedreigen, die op ons neerkijken of die ons negeren wordt door de democratie gereguleerd – of ‘gestileerd’, zoals Ter Braak dit noemt,’ bladzijde 15 en 16. Er is de rechtsstaat en er zijn instituties. Misstanden kunnen worden benoemd en maatregelen kunnen worden genomen, en een democratische correctie van verkeerde beslissingen behoort tot de mogelijkheden. Lukken doet het lang niet altijd, maar uiteindelijk beschermt de democratie ons tegen onszelf en tegen de mensen ‘aan wie we de macht hebben toevertrouwd.’ ‘De mensen die wij haten worden tegen ons beschermd, zoals wijzelf tegen de haat van anderen worden beschermd.’ Het nationaal socialisme wil de democratie en haar instituties vernietigen, omdat deze het uitleven van de haat om de haat in de weg staan. Dit nationaal socialisme schept een eigen werkelijkheid, waarin de waarheid er niet toe doet en leugens en ‘alternatieve feiten’ de dienst uitmaken.

Nooit van weg geweest

Op bladzijde 19 merkt auteur Heijne op dat de rancune, de haat om de haat, terug is in de politiek en de maatschappij. Ze is overigens terug van nooit helemaal weggeweest. Woorden als rancune en ressentiment zijn volgens hem ongebruikelijk in het politieke debat. Woede en haat zijn daarentegen wel gebruikelijk.

Woede zou weggenomen kunnen worden door sociale hervormingen, door aanpassingen van de wet en door regeringsmaatregelen. Haat zou kunnen worden weggenomen door onder andere voorlichting, beter onderwijs, door de ‘ontmoeting’ en door de ‘verbinding’. ‘Als het allemaal niet helpt, als de hater weigert tot inkeer te komen, dan is er nog de tik op de vingers, de rechter en een veroordeling,’ bladzijde 21. Tegenover woede en haat, zet de democratie redelijkheid in, zoals de redelijkheid van sociale hervorming of de redelijkheid van bewustwording. Het enige dat nodig is, is de erkenning van terechte grieven en wederzijds begrip. We moeten het samen zien te redden.

Ter Braak vindt dit standpunt echter veel te geriefelijk. Volgens hem is de situatie onrustbarender, immers de rancune ‘behoort tot de meest essentiële verschijnselen van onze cultuur.’ Heijne schrijft in navolging van Ter Braak dat het bovendien geen kwestie is van onder andere geletterd of ongeletterd, links of rechts, extreem of gematigd. Het is immers overal aanwezig en bestaat alleen in gradaties.

Er zijn echter groepen en bewegingen die de rancune aanwakkeren, omdat het hun enige bestaansrecht is en een aantrekkelijke bron van inkomen. Ter Braak wil ons dwingen te erkennen dat de wrok een doel op zich kan zijn. ‘Het beroep op reële grieven en het aan de kaak stellen van aantoonbare maatschappelijke misstanden is dan nog slechts een alibi voor de haat, een excuus om zich te wentelen in een alomvattend slachtofferschap.’

Terecht gevaar

Ter Braaks constatering dat heel onze samenleving doortrokken is van nijd, wrok en afgunst is geen gemakkelijk relativisme, aldus de auteur. Ook is het geen bagatelliseren van gevaarlijke tendensen, omdat ‘het kwaad nu eenmaal in ons zit.’ Bovenal is het ook geen ontkenning van reële grieven, van gerechtvaardigde gevoelens van onrecht en achterstelling. ‘Waar Ter Braak terecht het gevaar ziet, is in het feit dat de rancune heel gemakkelijk een eigen leven kan gaan leiden, alle strijdlust in zichzelf opneemt, een doel op zichzelf wordt, waaraan de werkelijkheid ondergeschikt wordt en waarop het democratisch proces geen greep meer heeft,’ bladzijde 26. Zie de link bij Waarom de democratie teleurstelt.

Ruim tachtig jaar na dato houdt Menno Ter Braak ons een spiegel voor. Heijne sluit af met: ‘Ook nu weer kost het grote moeite onszelf onder ogen te zien. We zullen sputteren, onze blik afwenden, driftig naar redelijke excuses zoeken, verontschuldigen en tegenstribbelen. Maar we zullen wel moeten. We zijn het zijn moedige, nietsontziende blik verplicht.’

Bronnen
Ter Braak, M. Heijne, B. Het nationaalsocialisme als rancuneleer. Prometheus, Amsterdam, 2022
Hanssen, L. Menno Ter Braak 1902 – 1940. J.M. Meulenhoff bv, Amsterdam, 2003
Nabuurs, J. Menno ter Braak, Het Nationaal-socialisme als rancuneleer. Humanistisch Canon.
Stichting Menno Ter Braak
https://mennoterbraak.nl/website/index.php
Boterman, F. Verzuiling stond intellectuele vuist tegen nationaalsocialisme in de weg. Historiek, mei 2021
Waarom democratie teleurstelt. Bas Heijne. Buitenhof, januari 2022.
https://www.youtube.com/watch?v=dK5TJIBTKfI

Delen is rijkdom:

  • Twitter
  • LinkedIn
  • E-mail

Categorie: Achtergronden, Boekbespreking, Geluk, Gezondheid, Mensenrechten, Onderwijs Tags: Anton Mussert, Bas Heijne, democratie, Europese, fascisme en nationaalsocialisme, haat, Het nationaalsocialisme als rancuneleer, Humanistisch Canon, humanistische waarden, NSB, sociale hervormingen, Stichting Menno Ter Braak, woede

Lees ook:

  1. Boeken – Niet de moffen maar de mensen
  2. Boeddhisten altijd vredig en sereen?
  3. Deze tijd heeft een Popper en een Arendt nodig
  4. Ardan

Elke dag het BD in je mailbox?

Elke dag sturen we je een overzicht van de nieuwste berichten op het Boeddhistisch Dagblad. Gratis.

Wanneer wil je het overzicht ontvangen?

Lees Interacties

Reacties

  1. Bert Dorrestijn zegt

    21 maart 2022 om 08:28

    Waar ik mij in onze democratie ernstig zorgen over maak is het vertrouwen dat bij een groot deel van de bevolking weg is. We hebben een liberale premier die ondanks zijn grove misstappen nog steeds dit land regeert. Dit drijft mijns inziens mensen naar partijen als FvD en PVV. Het komt de VVD wellicht erg goed uit dat zij het eigen blazoen zo schoon houden van extreem rechtse ideeën en tevens de partijen aan linkerzijde minimaliseren. Verder lopen er in dit land ook figuren rond die op slinkse wijze gebruik maken van de onvrede door mensen aan te zetten tot het spelen van eigen rechter en het plegen van ondemocratische en ronduit bedreigende handelingen. Dit alles sluimert de laatste tijd als een vuurtje onder de democratie. Menno ter Braak merkt terecht op dat er géén gelijkheid bestaat binnen een democratie daaruit volgt dat er juist binnen een democratische beschaving aandacht moet zijn voor de kwetsbaren en minder bedeelden. Helaas is daar bij de huidige bewindslieden weinig van te merken. Het zijn nog steeds degenen die bemiddeld zijn die de dienst uitmaken en de onbemiddelden die het nakijken hebben…..
    Het is een gevaarlijke tijd en de waarschuwingen uit het verleden zijn actueel. Wat mij betreft staan de signalen op rood.

Primaire Sidebar

Door:

Kees Moerbeek

Kees Moerbeek werkte aan De Lotusvijver en was eindredacteur/hoofdredacteur voor het Magazine VvB. Hij gelooft in de sociaal-maatschappelijke aspecten van het boeddhisme. Kortom: het Achtvoudige Pad. 
Alle artikelen »

Ochtend- of avondeditie

Ochtend- of avondeditie ontvangen

Abonneer je

Elke dag gratis een overzicht van de berichten op het Boeddhistisch Dagblad in je mailbox.
Inschrijven »

Agenda

05 jan
Cursus Leven met Sterven
5 jan 23
29 jan
Vervolgcursus boeddhistische psychologie
29 jan 23
29 jan
Medicijnboeddha ceremonie | Live en Online
29 jan 23
29 jan
Ontspanningsmeditatie Rotterdam (vipassana)
29 jan 23
29 jan
Rotterdam - geleide meditatie (vipassana meditatie)
29 jan 23
  • bekijk de agenda
  • De werkplaats

    De werkplaats.

    Boeddhistische kunstenaars

    Artikelen en beschrijvingen van en over het werk van boeddhistische kunstenaars. Lezers/kunstenaars kunnen zich ook aanmelden met hun eigen werk.
    lees meer »

    Pakhuis van Verlangen

    In het Boeddhistisch pakhuis van verlangen blijven sommige teksten nog een tijdje op de leestafel liggen.

    Erik Hoogcarspel – Een beter boeddhisme met fenomenologie

    gastauteur - 16 januari 2023

    De Boeddha heeft zich ook nooit 100.000 geboortes herinnerd. Als je een goede meditatie hebt dan kan het voorkomen dat er heel veel situaties van vroeger door je hoofd spelen. En dat zijn allemaal geboortes van een ik en de dood van een ik. Je ik is niks anders dan het volledig verwikkeld zijn in jouw situatie. En dat gebeurt ook in je meditatie.

    Periyar E.V. Ramasamy de hemelbestormer

    Kees Moerbeek - 15 januari 2023

    De maatschappelijke initiatieven van de zakenman Periyar maakten hem populair en zijn populariteit nam toe door zijn activiteiten in de lokale politiek. In 1919 sloot hij zich aan bij het Indian National Congress, maar verliet deze partij teleurgesteld in 1925, omdat volgens hem de partij alleen de belangen van de brahmanen diende. In 1925 richtte hij de Self-Respect Movement op en daarna de Vaikom Satyagraha. In datzelfde jaar ging hij zijn eigen politieke weg.

    De twee hersenhelften ondergaan een hiërarchie verwisseling

    Rob van Boven en Luuk Mur - 11 januari 2023

    Een vriendin brak haar voet op vier plaatsen en kwam thuis te zitten. Ze woont alleen en toen ze de thuiszorgmedewerkster vroeg een boterham te smeren voor haar, was het antwoord dat ze dit niet mocht doen volgens haar protocol.

    Paul Boersma – Meditatie en pijn

    Paul Boersma - 10 januari 2023

    We vermijden in het dagelijks leven het lijden door er instinctief omheen te gaan, of anders door het te negeren, er geen aandacht aan te schenken, het te onderdrukken. In het eerste geval gaat het om mogelijke toekomstige pijn, in het tweede om aanwezige pijn, waarbij het makkelijker is psychische dan lichamelijke pijn te negeren, en makkelijker om de pijn van anderen dan de eigen pijn te negeren. Vermijden en negeren: dit is de dierlijke kant van ons mens-zijn.

    Kan je jezelf dom leren?

    Rob van Boven en Luuk Mur - 5 januari 2023

    We hebben twee hersenhelften en deze hebben ieder een eigen manier om de wereld te begrijpen. De rechterhersenhelft (R.H.) beleeft de werkelijkheid rechtstreeks en de linkerhersenhelft (L.H.) maakt zich een voorstelling van de wereld en probeert vanuit die voorstelling de wereld te begrijpen. De wereldbekende psychiater en filosoof Iain McGilchrist* heeft er zijn levenswerk van gemaakt om de (samen)werking van deze twee asymmetrische hersenhemisferen te onderzoeken.

    Meer onder 'pakhuis van verlangen'

    Footer

    Boeddhistisch Dagblad

    over ons

    Recente berichten

    • De virtuele denkster 406
    • Dick – drie maal scheepsrecht
    • De Boeddhistische Blik zendt op 5 februari twee films uit – Letter to San Zaw Htway en Free as a monk
    • Haiku
    • Arabisch rijstgerecht Mejadra/mujadara

    Reageren

    We vinden het geweldig om reacties op berichten te krijgen en op die manier in contact te komen met lezers, maar wat staan we wel en niet toe op de site?

    Over het BD

    Het Boeddhistisch Dagblad is een onafhankelijk journalistiek webmagazine over boeddhistische thema’s en inzichten.
    Lees ons colofon.

    Zie ook

    • Contact
    • Over ons
    • Columns
    • Reageren op de krantensite

    Het Boeddhistisch Dagblad is een onafhankelijk journalistiek webmagazine over boeddhistische thema’s en inzichten. Lees ons colofon.

     

    Op deze website gebruiken we cookies voor het bijhouden van bezoekersstatistieken.  Via de instellingen kun je bepalen wat je wel of niet toestaat: bekijk je instellingen.

     

    Privacy en cookies

    Op deze website gebruiken we cookies voor het bijhouden van bezoekersstatistieken en als je reageert: je naam en mailadres.

    Zo houden we bij hoe de site gebruikt wordt en hoe vaak.

    Hier kun je instellen welke cookies je wel of niet toestaat.

    Noodzakelijke cookies

    Met deze cookies slaan we je voorkeuren in het gebruik van deze website op.

    If you disable this cookie, we will not be able to save your preferences. This means that every time you visit this website you will need to enable or disable cookies again.

    Privacy

    Bekijk wat we wel of niet doen met je gegevens