• Door naar de hoofd inhoud
  • Skip to secondary menu
  • Spring naar de eerste sidebar
  • Spring naar de voettekst

Boeddhistisch Dagblad

Ontwart en ontwikkelt

Header Rechts

Elfde jaargang

Zoek op deze site

  • Home
  • Agenda
    • Geef je activiteit door
  • Columns
    • Andre Baets
    • Dharmapelgrim
    • Bertjan Oosterbeek
    • Dick Verstegen
    • Edel Maex
    • Eelco van der Meulen
    • Emmaho
    • Goff Smeets
    • Hans van Dam
    • Joop Hoek
    • Jules Prast
    • Paul de Blot
    • Ramo de Boer
    • Rob van Boven en Luuk Mur
    • Ronald Hermsen
    • Theo Niessen
    • Xavier Vandeputte
    • Zeshin van der Plas
  • Nieuws
  • Contact
    • Steun het BD
    • Mailinglijst
  • Series
    • Boeddha in de Linie
    • De werkplaats
    • Recepten
    • De Linji Lu
    • De Poortloze Poort
    • Denkers en doeners
    • De Oude Cheng
    • Meester Tja en de Tao van Niet-Weten
    • Fabels door Goff
    • Cartoons van Ardan
    • Tekeningen Sodis Vita
    • De derwisj en de dwaas
  • Over ons
  • Privacy

Home » Achtergronden » Vrijheid als verovering

Vrijheid als verovering

24 december 2020 door gastauteur

‘Maar vrijheid is slechts wat men verovert.’

Clarice Lispector

Dat de vrijheid onder druk staat is buiten kijf. Is het ooit anders geweest? Aanslagen, conflicten ‘overal’ op de wereld, discriminatie en veel vormen van uitbuiting en ongelijkheid en dan vooral ook nog de pandemie stellen de vrijheid aan de orde.

Tekst Jasper Schaaf

In de media verschijnen tal van artikelen. Je kunt constateren dat het niet vreemd is dat in heel de geschiedenis van de filosofie de vrijheid en het verwerven van concrete vrijheden meespelen. Sterker nog, draait niet de hele filosofie en de wetenschap om de vrijheid? En de religies?

Denken over vrijheid en praten over vrijheid. In interviews over vrijheid wordt vaak gevraagd: ‘Wat versta jij onder vrijheid?’ Een vraag, die het eerder onmogelijk dan makkelijk maakt, en vrij zelden leidt tot een vruchtbaar nieuw gezichtspunt.

Want het onderliggende probleem is dat je vrijheid nooit helemaal kunt definiëren. Het zal bij vrijheid altijd draaien om een rijkdom aan eigen keuzes en ontwikkelingsmogelijkheden, zo nodig aangevuld met een materiële rijkdom voor de liefhebbers, of juist om een gemis aan dat alles. Voelen dat iets kan of juist niet kan. Of niet mag, geblokkeerd wordt. En dit alles in internationale en lokale kleuren en varianten, zoals vrij zijn van ziekten, leve de gezondheid, vrij zijn van overmatige drukte, leve de vakantie of de festivals en boven alles de vrede.

En dan raken de definities uitgeput, is dat nu ‘de vrijheid’? Als vrijheid iets groots is en nog altijd nastrevenswaardig, wordt dat niet door definities te klein, te dichtbij of omgekeerd juist veel te groot, te ver weg of te onbepaald gedacht?

Houd liever op te definiëren, het helpt nauwelijks verder. Het gaat misschien om waardigheid van de mens, maar als dat vrijheid is, is toch alles wel vrijheid? Zo kom je geen stap verder, waardoor sommigen weer terugverlangen naar de oude indelingen, waarin de religie de boventoon voert. Waarin de mens de vrijheid nastreeft als een soort eeuwige levensverzekering voor de ziel en het hiernamaals of een godheid wel de inhoud ervan zal bepalen. Al dan niet (voor)beschikt voor de mens. Dan speelt de vrijheid overal en kun je er zalvende woorden over uitspreken, zonder dat dit tot een einde komt. Eeuwige vrijheid, dat is toch niets?

En dat laatste hoeft, realistisch bezien, natuurlijk ook niet nagestreefd te worden. Betekent dat een einde van de welbegrepen vrijheid? Dat doet bijna denken aan de historisch-dialectische filosofie van Georg Hegel (1770-1831), die dat welbegrepen ‘object’ vrijheid, in de verpakking van rationaliteit, tot een echt einde wil doordenken. Een redeneren dat alles omvat, dus ook de vrijheid benoemt en zelfs verwerft. Maar nogal abstract. Het kan waar zijn, maar wie wordt er gelukkiger van?

En toch, zit Hegel niet in de buurt van een mooie opening? Kan dat redeneren niet als actie worden gezien, als een zoektocht in de bewust gekozen richting van de verdere ontwikkeling van de vrijheid?

Hier moest ik aan denken toen ik pas bij de Braziliaanse schrijfster Clarice Lispector (1920-1977) een ‘en passant’ genoemde definitie van vrijheid las, die vanuit het opstapje Hegel, en mogelijk zelfs doorredenerend naar Karl Marx (1818-1883) een belangrijk aspect van de vrijheid toont.

Lispector schrijft: ‘Maar vrijheid is slechts wat men verovert.’ Wat je misschien ook mag ombuigen naar de meer persoonlijk geformuleerde variant: ‘Maar vrijheid is slechts wat je verovert.’

‘Slechts’ de vrijheid veroveren. Dat ‘veroveren’ van vrijheid kan een enorme dynamiek onthullen die speelt wanneer het om de vrijheid en concrete vrijheden gaat. Je krijgt de vrijheid niet cadeau, er moet aan gewerkt of voor gestreden worden. Je moet misschien wel naar grensverleggende doelen achter de horizon van al gewonnen vrijheden kijken. Want die je al ‘hebt’ verdienen nauwelijks nog het woord vrijheid. Tenzij bestaande concrete vrijheden aangevallen, tenietgedaan of zelfs verboden worden, of een aanleiding vormen tot terreur. Dan begint de (her-)verovering opnieuw.

Veroveren, beschikken over wat je wenste, een heel gewoon politiek begrip, maar met grote maatschappelijke en persoonlijke consequenties.

Het mooie van de uitspraak van Lispector is de dynamiek in de formulering. De dynamiek, de grote, brede toepasbaarheid, de mogelijke link met echt moeilijke situaties, gevat in een toch heel beperkte definiëring. Niet doen alsof je de vrijheid in bezit hebt, alsof er geen relatie met anderen of met de maatschappij bestaat. Het is simpel en toch zal de verovering steeds plaats moeten vinden. Je verovert iets niet zomaar.

Het is ook een mooie uitspraak als je deze groot en maatschappelijk neemt, voor de ideeën van mensen die een betere wereld nastreven (zoals ik). De vrijheid moet veroverd worden. Maar denk niet dat dit iets is dat ook klaar is, zich ergens kant-en-klaar aandient.

Want ‘men’ kan de vrijheid veroveren, ‘je’ krijgt haar niet op een koopje, je moet deelnemen aan de verovering. En vooral: het zal ook gaan om een psychische en morele verovering. De vrijheid vertoont zich in talloze gedaanten, waaronder heel onverwachte. Zowel in het ervaren gebrek aan vrijheid als in de rijke positief verworven vormen ervan. Vrijheid in veelvoud, maar niet automatisch, pas door verovering.

Natuurlijk denken mensen bij vrijheden vaak vooral aan een grotere schaalgrootte, van met name burgerlijke vrijheden of structurele maatschappelijke transities. Maar er liggen altijd lagen onder, waar de vrijheid historisch structureler en existentiëler speelt. Daarbij verbleekt het oppervlakkige vrijheidsidee als ‘ik zal zelf wel weten wat ik doe’, ook al hoort dat er mogelijk óók bij.

Vrijheid is een open begrip, dat vraagt om concretisering, maar dat hoeft niet altijd worden ingevuld. Vrijheid als verovering. Ook, maar niet alleen van jezelf, de drempels overwinnen, jezelf overwinnen. Er is beslist meer te veroveren als het om de vrijheid gaat.

‘Maar vrijheid is slechts wat men (je) verovert.’ Mooi hierin dus het veroveren, dat betekent moeite doen, maar houdt het ook een inhoudelijke, kwalitatieve band vast. Het klinkt wilder dan het is, wan je kunt ook zeggen: ‘Een verovering koester je.’ Vrijheid-blijheid is het niet, dat is niet het thema van de ‘echte’ vrijheid, mogelijk wel een onderdeel ervan.

Daarmee is vrijheid ook een bewustwording, een proces van geest en lichaam, rede en emotie. Het is dan ook een geborgenheid, een relatie, een bepaling tot iets anders, bijvoorbeeld tot een overwonnen fase van ‘minder vrijheid’. Er is het aspect van winnaar-zijn, van beklijven en vernieuwing. Daarnaast is er respect nodig. Je verbind je in plaats van dat je breekt. Er is mogelijk een band die onlosmakelijk is. Een verovering laat je toch niet zomaar los? Dat doet niemand, of ligt dat anders?

De werkelijk gerealiseerde of nagestreefde vrijheid – bijvoorbeeld van het volk dat onderdrukt en uitgebuit wordt – wordt degelijk gevoeld, herkent, vaak ook door de anderen die er heel wat anders onder verstaan of dat beweren. Zoals de rijke die toch emotioneel wordt wanneer de arme zijn recht(en) claimt en de rijke op zijn manier zich op zijn verworven vrijheid beroept. Men vindt de claim plat, ongepast of iets dergelijks, maar het gaat wel degelijk om een ‘noodzakelijke’ vrijheid en de botsing tussen tegengestelde deels op te heffen vrijheidsclaims.

Alle vormen van vrijheid zijn niet in één definitie te vangen. Het kan nu eenmaal niet, het zit in de aard van het beestje. Vrijheid volledig definiëren kan niet, want de vrijheid zal intussen al een verdere stap zetten. En zo’n stap, een actie of procedure, kan men als een verovering zien. Het is niet alle vrijheid maar wel een belangrijk aspect.

Achter de horizon van een bereikte vrijheid doemt de idee op van een nog verder reikend perspectief, waar ook het gemis aan vrijheden een risico vormt, bijvoorbeeld als aanslag op de persoonlijkheid of de natuur, en door veiligheidsrisico’s. Dan speelt de vrijheid in haar tegenspraak, als vergissing, en de mens speelt ‘Rupsje Nooitgenoeg’, nooit tevreden, terwijl wat er (nu) is al zoveel mogelijkheden biedt. Ontevreden daarover?

Hoe dan ook: vrijheid is een verhouding, op een speelveld dat zelf ook in beweging is, en dat blijft. Over vrijheid valt zoveel te zeggen, Dit klopt (dus) wel, maar pas na concretisering en vervolgens te zien hoe algemeen deze concretisering toepasbaar is. ‘Opstijgen naar het concrete’, zou Marx zeggen. Concreet en écht begrepen, doorgrond, aanvaard, en toch nog als ontwikkeling, verandering. Op naar de volgende verovering van de vrijheid.

Maar uiteindelijk beslist het totaal, ook de totale mensheid. Dat is ingesloten in de conclusies, dus ook de ander zien, erkennen, zo nodig helpen. Dat is een concretisering die Rosa Luxemburg (1871-1919) goed zag, getuige haar kernachtige uitspraak: ‘Vrijheid is altijd de vrijheid van de andersdenkenden.’

Dát perspectief moet meetellen, anders is de vrijheid geen echte, nog veel te beperkt, in wezen egoïstisch. Wat voor vrijheid kan egoïstisch zijn?

In recente artikelen over vrijheid, die vaak gaan over de botsingen tussen bepaalde burgerlijke vrijheden – en de neerslag daarvan in wetten of rechten – worden de bredere perspectieven zoals Lispector en Luxemburg die zien vaak miskent. Vrijheid moet veroverd worden, en dat altijd met het perspectief van de ander voorop, dus nooit als bijkomstigheid.

Echte vrijheid is vrede. Dat is ook ‘een’ definitie. Alsjeblieft! Vrede is vrijheid.

Over vrijheid kun je nooit uitgepraat raken, zeker als je een sociale politieke intuïtie hebt. Dat is inherent aan het woord, de kleine en de grote vrijheden, de andere kant van de beperkingen, botsingen van rechten en belangen, en andere negaties.

Vrijheid = mogelijkheden openen, en wat kan er niet geopend worden! Veroverd, en veel meer dan alleen voor jezelf. Er op een respectabele manier gebruik van maken. Gericht op de vrijheid van de ander en de ontwikkelingsmogelijkheden van de natuur.

Jasper Schaaf (1950) studeerde filosofie aan de RUG en studeerde in 1978 af op De invloed van Joseph Dietzgen op de Nederlandse arbeidersbeweging. Schaaf was actief in Vietnamacties, vredesbeweging, studentenbeweging, buurtwerk, linkse politieke  partijen en vakbeweging. Bestuurlijke functies in de vakbeweging, onderwijs en welzijnswerk.

Bronnen:

Clarence Lispector, Alle verhalen, Uitgeverij De Arbeiderspers, Amsterdam, Antwerpen 2019, p. 549.
Rosa Luxemburg, Zur russischen Revolution, in Gesammelte Werke, deel 4, Dietz Verlag Berlin (DDR) 1979, p. 359.

Delen is rijkdom:

  • Twitter
  • LinkedIn
  • E-mail

Categorie: Achtergronden, Columns, Geluk, Zorg Tags: blokkeren, Clarice Lispector, Georg Hegel, Jasper Schaaf, Karl Marx, menselijke waardigheid, rijkdom, verovering, vrijheid

Lees ook:

  1. Jasper Schaaf – Marx’ diepe respect voor Aristoteles
  2. Een beetje eigendom is nog geen diefstal
  3. Denken in samenhang – Friedrich Engels
  4. Jasper Schaaf – vereniging

Elke dag het BD in je mailbox?

Elke dag sturen we je een overzicht van de nieuwste berichten op het Boeddhistisch Dagblad. Gratis.

Wanneer wil je het overzicht ontvangen?

Primaire Sidebar

Door:

gastauteur

diverse schrijvers 
Alle artikelen »

Ochtend- of avondeditie

Ochtend- of avondeditie ontvangen

Abonneer je

Elke dag gratis een overzicht van de berichten op het Boeddhistisch Dagblad in je mailbox.
Inschrijven »

Agenda

  • 14 augustus 2022
    Kum Nye Dancing zomerserie | Online | vanaf 14 aug
  • 19 augustus 2022 - 21 augustus 2022
    Retraite weekend | Vreugde van zijn: gelukkig zijn | Live | 19-21 aug
  • 22 augustus 2022 - 26 augustus 2022
    3-daagse boeddha vakantie
  • 26 augustus 2022 - 28 augustus 2022
    Retraite weekend | Liefde en Compassie voor jezelf en anderen | Live| 26-28 aug
  • 3 september 2022
    Gratis Workshop | Waardering voor jezelf en anderen | Live en Online | 
  • bekijk de agenda
  • De werkplaats

    De werkplaats.

    Boeddhistische kunstenaars

    Artikelen en beschrijvingen van en over het werk van boeddhistische kunstenaars. Lezers/kunstenaars kunnen zich ook aanmelden met hun eigen werk.
    lees meer »

    Pakhuis van Verlangen

    In het Boeddhistisch pakhuis van verlangen blijven sommige teksten nog een tijdje op de leestafel liggen.

    De rafelkant van onze democratische rechtsstaat – Deel 1

    Kees Moerbeek - 7 augustus 2022

    De auteur signaleert een onontkoombare overgang naar een staatsgrenzen overstijgende vervlechting van belangrijke leefomstandigheden op economisch, cultureel, klimatologisch en technologisch gebied. Het verlies van houvast dat dit veroorzaakt valt samen met het verlies van de bescherming door de verzorgingsstaat. Dit wordt verergerd door de onverschilligheid in leidende politieke en economische kringen ten opzichte van de onzekerheid die de veranderingen oproepen. De weerstand die dit alles opwekt neemt op veel plaatsen onder invloed van populistische en autoritaire bewegingen ‘de vorm aan van een afwijzing van anderen, andersdenkenden en andersverschijnende mensen.’

    Woef hé…een signalering

    Erik Hoogcarspel - 4 augustus 2022

    Georg Luck (1926 – 2013) was hoogleraar aan de Universiteit in Baltimore, Verenigde Staten in de klassieke cultuur en talen. Aan het einde van zijn carrière heeft hij op verzoek van een collega een studie uitgevoerd naar een heel aparte groep van filosofen, de cynici. Het wordt cynicus is afgeleid van “hond”, kynos. Deze “honden” predikten voor het volk en leidden talentvolle leerlingen op.

    De kinderen hebben nu rust nodig. Over ouderverstoting.

    Rob van Boven en Luuk Mur - 2 augustus 2022

    De kinderen waren 5 en 4 jaar toen de moeder vertrok met de kinderen. Ze wilde niet langer als slaaf behandeld worden door haar man. De kinderrechter besliste dat het woonverblijf bij moeder was, er kwam een bezoekregeling met vader en er werd opgelegd dat de ouders mee zouden doen aan ouderbemiddeling. De bemiddeling werd geen succes en ook een tweede en derde poging mislukte. Toen kwam er een melding bij Veilig Thuis door de vrijwillige jeugdhulpverlening.

    Crisis op crisis

    gastauteur - 1 augustus 2022

    Stel dat de vooronderstelling dat de mens beschikt over een vrije wil nu eens niet waar blijkt te zijn terwijl ons wetstelsel daar wel vanuit gaat en daarmee aansluit bij het vrije-markt-denken, het kapitalisme. En als dat niet waar is of maar heel beperkt, wat betekent dat dan? Dat er zoiets als een vrije wil bestaat is een aanname, een geloofsartikel.

    Narrative self en experiential self: hoe begrip van meditatieonderzoek beoefenaars kan helpen op hun pad

    gastauteur - 31 juli 2022

    Ik gebruik wel eens het beeld van een motor met zijspan. Als je geen meditatiebeoefenaar bent dan zit het narratief achter de stuur en de directe ervaring in het zijspan. Door beoefening kan je dat omdraaien, kom je ‘in’ de ervaring. En als je het narratief toch nodig hebt, dan zet je hem in. Waarvoor het ook helpt is dat mensen het niet meer zo vervelend vinden wanneer ze niet opmerkzaam zijn omdat ze begrijpen waar het narratief mee bezig is. Zo voorkom je de opbouw van aversie tijdens het mediteren.

    Meer onder 'pakhuis van verlangen'

    Footer

    Boeddhistisch Dagblad

    over ons

    Recente berichten

    • ‘Geef ons heden ons dagelijks brood’
    • Elf visioenen van het Levende Licht
    • Het jaar 2022 – dag 219 – sorrypoliticus
    • Dalai Lama feliciteert nieuwe Indiase vice-president met benoeming
    • Halte Hertenkamp – Alsof er iets te kiezen valt

    Reageren

    We vinden het geweldig om reacties op berichten te krijgen en op die manier in contact te komen met lezers, maar wat staan we wel en niet toe op de site?

    Over het BD

    Het Boeddhistisch Dagblad is een onafhankelijk journalistiek webmagazine over boeddhistische thema’s en inzichten.
    Lees ons colofon.

    Zie ook

    • Contact
    • Over ons
    • Columns
    • Reageren op de krantensite

    Het Boeddhistisch Dagblad is een onafhankelijk journalistiek webmagazine over boeddhistische thema’s en inzichten. Lees ons colofon.

     

    Op deze website gebruiken we cookies voor het bijhouden van bezoekersstatistieken.  Via de instellingen kun je bepalen wat je wel of niet toestaat: bekijk je instellingen.

     

    Privacy en cookies

    Op deze website gebruiken we cookies voor het bijhouden van bezoekersstatistieken en als je reageert: je naam en mailadres.

    Zo houden we bij hoe de site gebruikt wordt en hoe vaak.

    Hier kun je instellen welke cookies je wel of niet toestaat.

    Noodzakelijke cookies

    Met deze cookies slaan we je voorkeuren in het gebruik van deze website op.

    If you disable this cookie, we will not be able to save your preferences. This means that every time you visit this website you will need to enable or disable cookies again.

    Privacy

    Bekijk wat we wel of niet doen met je gegevens