Evenwicht in intenties – paaltjes rond een pandemie geïnspireerd door Boeddha

In de serie reflectie-podcasts op de website van ons dharmacentrum hier een bescheiden bijdrage. Mijn doel is niet een uitgekristalliseerd advies van hoe boeddhisme dient te worden uitgelegd tijdens een pandemie zoals Covid-19. Zowel boeddhisten als de situaties waarin ze leven zijn daarvoor gewoon té veelvormig. Bovendien is juist hier je focus niet alleen jezelf en ieder ander die door Boeddha geïnspireerd wordt; de scope is de hele samenleving, in het potentieel verspreiden dan wel besmet worden.

Een andere reden tot terughoudendheid is de inherente beperking van adviezen voor grotere groepen; zie bijvoorbeeld https://boeddhistischdagblad.nl/opinie/47793-schaap-of-slimmerik-waarden-die-niet-conform-de-dharma-zijn/ en het eerste deel van dat tweeluik. Daarin wordt o.a. uitgelegd dat boeddhistische politiek bijna een contradictio in terminis is: zodra je in je intenties onderscheid maakt tussen ‘wij’ (de groep) en ‘zij’ (de anderen) is er al grote kans op moreel onzuiver gedrag. Hoe kleiner de schaal van je advies en vooral handelen, hoe makkelijker het is om als moreel individu (arya) te opereren. Toch kan ik het niet laten om her en der wat ‘piketpaaltjes te plaatsen’. Om zaken te benoemen die mijns inziens overwegingen en soms zelfs randvoorwaarden zijn voor boeddhistisch handelen.

Disclaimer

Een andere beperking in wat ik schrijf is zichtbare eigen conditionering; dan laat ik de conditionering waar ik mezelf niet goed bewust van ben maar even weg. Een andere conditionering, bijvoorbeeld Covid-zieken in mijn nabije omgeving, had vermoedelijk tot andere eigen afwegingen tussen belangen geleid – maar met redelijke zekerheid niet tot een ander algemeen boeddhistische advies.
De condities in mijn recente leven zijn grofweg

• De lockdown-beperkingen voelen voor mij en de directe familie vooral als inperking. Ouderen in de familie vinden het ingeperkte bezoek van ons relatieve-jongeren veel en veel erger dan het feit dat hun eigen leven door deze zelfbescherming misschien verlengd wordt. En ergeren zich er enigszins aan dat sommige medebewoners van hun wooncomplex er aanstoot aan nemen dat wij zomaar op bezoek komen.
• Ook in mijn vrijwilligerswerk in de ouderenzorg schiet m.i. de balans tussen psychisch welzijn (dus intensief contact kunnen houden) en fysiek welzijn, een risico op besmet worden, soms nét iets te ver door; vanwege de overheidsregels, zeker niet vanwege het beleid bij mijn organisaties.
• Hoewel mijn werk niet echt geraakt wordt is telewerken voor vele maanden wél hinderlijk voor de lol en voor de kwaliteit. En in de directe familie zijn wel degelijk mensen wiens baan bedreigd wordt door aspecten van de lockdown als het ‘werk zoveel mogelijk thuis’ en ‘toeristen zo min mogelijk welkom’.
• a. vanwege milieuaspecten wens ik via openbaar vervoer te reizen. En ook daar zijn nu beperkingen; qua besmettingsgevaar is de in alle andere overheidsdoelen ongewenste auto juist in het voordeel.
• In het wandelen en fietsen in de natuur, toch een belangrijke uitlaatklep voor thuiswerkstress, vond ik het afsluiten van bijvoorbeeld fitness-zones en openbare Wc’s nou niet de meest doordachte lockdownmaatregel.
  En in het verlengde ligt het ‘vakantiegebeuren’. Ik zie daar, mede actief als vrijwilliger op reissites, veel ervaren reizigers die m.i. tot totale paniek vervallen. Zij vinden reizen buiten de eigen regio pas verantwoord als er een vaccin of medicijn tegen Covid gevonden is; en dito voor anderen uit het buitenland gastvrij verwelkomen. Ze achten daarbij alle andere betrokken waarden van toerisme stante pede minder belangrijk dan die (schijn-)zekerheid van gezondheid. Maar ook hierover zo meteen meer.

Morele vragen voor jezelf

Als inwoner van Europa zit je constant met vragen over gedrag; wat je voor jezelf en je naasten verantwoord vindt, en voor de bredere samenleving. En die vragen zijn in de nog steeds voortdurende pandemie behoorlijk anders dan in ‘het oude normaal’. Toch zouden de basiswaarden van Boeddha ook nu dominant moeten zijn in je antwoorden en acties. Ik begin met die waarden toch maar weer even op te sommen, in de vorm van de vijf positieve leefregels (kusala kammas)

1. Je leeft vanuit liefdevolle vriendelijkheid naar alle andere levende wezens toe, en niet (primair) vanuit eigenbelang en zelfbescherming. Compassie (mededogen) voor diezelfde levende wezens wordt vaak in één adem genoemd.
2. We zijn één wereld, en anderen hebben evenveel recht op kansen, geluk en zelfvergaard bezit als jij dat hebt. De zwakkeren onder de medemensen probeer je waar mogelijk te helpen vanuit jouw overschot (aan tijd, geld, kennis of noem maar op).
3. Rust, eenvoud en tevredenheid. Zie bijvoorbeeld de recente podcast https://boeddhistischdagblad.nl/podcast/145362-grenzen-aan-begeerte-de-deugd-van-rust-eenvoud-en-tevredenheid/
4. Je probeert precies door te geven wat je zelf weet en ervaren hebt, zonder kleuring of verdraaiing.
5. Je handelt vanuit een vrije en bewuste geest, zonder enige verslaving die je gedrag kan doen afdalen naar onethische niveaus.

De aan jezelf te stellen vragen die dan een door Boeddha beïnvloed antwoord kunnen krijgen zijn bijvoorbeeld:

• Houd je wel voldoende rekening met de vier visioenen van Gautama: Ouderdom, ziekte, dood en pogingen-tot-heilig-leven? Een pandemie zoals Covid, die speciaal risico’s heeft voor wie al een door een ander ziektepatroon of ouderdom kwetsbaar is, drukt ons keihard met de neus op de grenzen van maakbaarheid van het leven. Is dat reden tot angst over jouw toekomst? Moet je elk medemens op straat nu primair zien als een bron van besmetting en angstig weglopen, inplaats van een levend wezen zoals jijzelf dat jouw metta en gastvrijheid verdient? Moet je meegaan in overdreven onderbuik-reacties, zoals in maart jl. het sluiten van de basisscholen?
• Twee half-medische zijsporen, te maken hebbend met de gulden middenweg. Eerst de zwaarte van Covid; het is écht geen ebola maar ook weer meer dan een gewone griep. En eist weerstand om ertegen te kunnen. Vergelijk wat er gebeurt als je kinderen té lang beschermend binnen houdt om bijvoorbeeld verkoudheid uit te sluiten: je maakt ze later veel kwetsbaarder voor griepjes en lichte infecties. Je kunt ze dus beter lekker op straat en in de zandbak vies en sterk laten worden. Net zo is het vasthouden van ‘een zeker niveau’ van contact met de buitenwereld, voor zij die buiten de risicogroepen vallen, misschien wel veel beter voor opbouwen van Covid-weerstand dan een te strikt doorgevoerde lockdown.  Hoe ga jij hier mee om?
• Nog een zijspoor: hygiënische maatregelen tegen Covid in je huis, zoals vaker handen wassen met water en zeep, zijn prima. Maar bacterie- en virus dodend spul in huis gebruiken, bijvoorbeeld alles met Dettol, terwijl iedereen in je familie gezond is? Buitengewoon onverstandig; google maar eens hoe gevaarlijk multi-resistente bacterieën geworden zijn door deze menselijke overreacties. Ook hier is een respons op Covid prima, maar een te ver doorgeschoten respons erg onverstandig. Waar ligt jouw middenweg?
• In welke mate speelt angst voor je eigen hachje een rol? Boeddha adviseert je om je frequent te realiseren dat je sterfelijk bent; waarom zou angst voor dat onvermijdelijke moment nú tot paniek en zelfopsluiting moeten leiden? Heb je wel een voldoende zuiver geweten, en indien niet wat kan je daar aan doen? Tip: de vrij gangbare reflectie onder boeddhisten om je voor te stellen welke speeches er op jouw begrafenis/crematie gehouden worden is nu erg nuttig.
• Vermijd je elk grammetje groepsdenken? Dus hield je je verre van het soms discriminerend  gedrag in ons land naar Chinees-uitziende toeristen (en Nederlanders) in januari-maart? En gedraag je jezelf volstrekt hoffelijk deze zomer tegen pakweg een Spaanse of Italiaanse toerist in Amsterdam, ook al zou je vinden dat de grenzen te vroeg weer opengesteld zijn?
  Als je dit niet weet te vermijden, dan heb je weinig recht van spreken als je zelf in een vakantieland ver van hier als ‘onaanraakbare paria’ behandeld zou worden.
• Houd je zaken uit elkaar? Natuurlijk mag je als burger meningen hebben als ‘Ik wil alleen dat via mijn belastingcenten bedrijven worden geholpen die zich aan de huidige wetten X, Y en Z houden’ ,bijvoorbeeld geen belastingtrucs gebruiken of massaal ontslaan. Maar als je dat gaat uitbreiden tot ‘worden geholpen die zich aan de m.i. nodige toekomstige wetten P, Q en R houden’ dan wordt het al een stuk lastiger; een erg glijdende schaal. Het zou neerkomen op: mensen/bedrijven straffen voor iets wat je met terugwerkende kracht buiten de wet zou willen stellen.
  Net zo zijn er genoeg activisten die vinden dat toerisme in pakweg Amsterdam-centrum of Giethoorn, of de vluchthervattingen op Schiphol, alleen maar mogen terugkomen ‘onder nieuwe en veel beperktere voorwaarden’. Ik heb geen enkel oordeel over de balans tussen (over-) toerisme, werkgelegenheid voor mensen in die sector, vliegschamen versus vliegbanen etc etc – dat mag in een normaal democratisch debat uitgeknobbeld worden, want uitwassen kunnen best ingeperkt worden. En misschien geeft deze pauze ook de gelegenheid daar goed over na te denken. Maar het gaat er bij mij niet in dat een tijdelijk stilvallen door een pandemie het moment is om vervolgens dat debat door te drukken. Het is net als bij een wielerkoers die ‘geneutraliseerd’ wordt als een deel der renners voor een spoorwegovergang moet wachten. Een pandemie is een factor-geheel-buiten-de-wedstrijd en hoort geen invloed te hebben.

Meer morele vragen

Veel van de afwegingen boven hadden al te maken met een gulden middenweg tussen extremen en belangen. Verder bij deze pandemie is het heel, heel vaak zoeken naar de middenweg tussen de belangen van diverse groepen.
En op die gebieden je als boeddhistisch geïnspireerde gedwongen wordt meningen te hebben over groepen, zie boven voor de beperkingen, zul je toch een duidelijke afweging moeten maken. Concreet tot wetgeving vertaalde metta en compassie voor de ene groep mensen betekent immers vrijwel altijd dat je dít belang een hoge plek in de rangorde geeft, ten koste van de belangen van andere groepen mensen. Om wat belangen te noemen:

• (Fysieke) gezondheid van wie kwetsbaar is voor Covid, versus (deels geestelijke) gezondheid van wiens vrijheid door strenge lockdown ingeperkt zou moeten worden. Denk aan vertier, vrijelijk op straat en winkels/restaurants mogen bewegen, de zo essentiële sociale contacten ook binnen de anderhalve meter, noem maar op. En kijk ook naar de leeftijdsopbouw, zeker onder de 30-40 wordt er veel geven gevraagd aan de mensen ten faveure van het nemen door de leeftijdsgroepen met hogere kwetsbaarheid.
• Nog concreter: hoeveel stukken economisch belang zijn we bereid op te offeren voor het verlengen van de levens van kwetsbaren (en de relatief kleine kans dat mensen buiten de ‘kwetsbare’ groep toch last van Covid krijgen)? De jobs rond toerisme, horeca, kantooronderhoud, openbaar vervoer om er zo wat te noemen.
• Dat verlengen heeft sowieso grenzen. Wat heeft iemand van 80+ aan een IC opname als de extra jaren een ver ingezakte levenskwaliteit hebben?
  Als metafoor, alleen voor dat doel, gebruik ik wel eens het spreekwoordelijke model van Eskimoculturen met zeer beperkte etensvoorraden. Alle generaties leven samen in één iglo; het kan gebeuren dat er in een koude winter, en eten slechts voor twee generaties, de oudjes ‘s avonds buiten gezet worden om dood te vriezen omdat anders hun kinderen of kleinkinderen zouden verhongeren. Die extreme keuzesituatie, voor zover hij ooit bestaan heeft, zitten we gelukkig niet in. Maar, wat is de oudere generatie bereid op te geven zodat bijvoorbeeld onder-30 wel naar festivals kunnen en de festival-jobs gered worden?
• Waarbij je wél lange termijndoelen mag behouden; de oorzaak van de pandemie is zeker ook gelegen in onze onethische exploitatie van de natuur inclusief Chinese dierenhandel, en elke stap om dat te verbeteren is welkom. Net zoals het verkleinen van de groep kwetsbaren altijd goed is. Zij die door eigen levensstijl (overgewicht, roken) in die groep belandden hebben een weg te gaan, met steun van ons aller overheidsbeleid natuurlijk ook om voor de toekomst deze groep zo klein mogelijk te maken. Net zoals je weerstand moet opbouwen door buiten te komen en ‘contact te leggen’ met bedreigingen waar je lichaam dan antistoffen voor opbouwt, net zo is de beste weerstand tegen nieuwe ziektes om een relatief sterk lichaam te hebben. Dus zonder zelf veroorzaakte longkwalen en dito overgewicht.
• Zeer concreet betekent dit dat je verduveld moeilijk een boeddhist met een afgewogen mening over handelen voor specifieke mensen in Covid-tijd, en ja daar reken ik mezelf ook toe, zult kunnen beschuldigen van ‘Die mist compassie, is zelfs zeer hardvochtig en gevoelloos, want persoon X in situatie Y lijdt nadrukkelijk extra pijn door jouw mening’. De repliek van in dit geval mij zal namelijk zijn ‘dat kan, maar in de afweging tussen de extra pijn van X (bijvoorbeeld een groter risico op Covid) tegen de extra pijn van Q (die haar job voor jaren kwijt is door m.i. te ver doorgeschoten maatregelen) vind ik beperken van Q’s pijn meer compassie waard dan die van X’s pijn. (Maar let op de adder onder het gras zo meteen). En die afweging is natuurlijk geconditioneerd door de eigen ervaringen en omstandigheden van die persoon, de mijne heb ik boven samengevat; maar dat maakt de afweging niet meer of minder compassierijk dan die van jou met jouw ervaringen en omstandigheden.

Moreel gedrag naar anderen toe

Okay, die vragen voor je eigen gedrag komen deels terug in hoe je concreet naar anderen toe handelt. Vandaar nog kort wat over dat gedrag naar anderen, dat ook deels bovenstaande herhaalt.

• Zie boven: je basis van handelen is compassie en metta, maar voor wie? Er is omdat we over groepen praten altijd een stuk ‘het belang van de één gaat ten koste van het belang van de ander’. Kijk naar het voorbeeld van potentieel patiënt X versus gedwongen werkloze Q.
• Maar: check met hulp van je spirituele vrienden en leraren of je wel integer handelt in de afweging, en niet stiekem eigenbelang laat domineren. Want bovengenoemde beschuldiging ‘is zelfs zeer hardvochtig en gevoelloos’ zou wel degelijk een rol kunnen spelen. Gaat het jou in je afweging voor het geval boven echt primair er om te voorkomen dat Q haar job voor jaren kwijt is door te ver doorgeschoten maatregelen, of primair om te zorgen dat de dienst die zij verleent (festivalorganisatie, barkeepen, noem maar op) per se doorgaat omdat jij voor jezelf niet zonder die diensten meent te kunnen? En het feit dat daarmee haar baan gered wordt in feite een drogreden is.
  Of het spiegelbeeld: ben je juist fan van jarenlange lockdowns ook voor jongeren en verdedig je dat met ‘als ik de ziekte zou krijgen dan kan ik zwakkere ouderen besmetten’? En je vrienden helpen dan beoordelen of hier echt dominante Metta is en geen stiekem eigenbelang omdat je doodsbang bent zelf ziek te worden door Covid…
• Wees vrij de afweging maken waar dat wettelijk mag. Dus ja zoveel mogelijk social distancing maar ook zo goed mogelijk voor de economie zorgen en voor het milieu. Dus winkelen mag best meer zijn dan ‘puur noodzakelijk’, als je daarmee meer economisch voordeel bereikt dan gezondheidsnadeel. Net zo mag je m.i. moreel gezien Openbaar Vervoer ook gebruiken indien ‘uitjes’, familiebezoek en zo of zelfs vakantie, voor jou tot de noodzakelijke reizen behoren. Bijvoorbeeld omdat de familie écht bezoek nodig heeft tegen het ‘eenzaamheidsvirus’. Of voor loffelijke doelen zoals sangha. Wij zullen niet de enige dharmacentra, in stad of voor retraites, zijn waar bij de langzame heropening de studenten lastige vragen gaan stellen: ‘Om bij jullie te komen vanuit mijn locatie raden jullie openbaar vervoer aan, maar volgens de RIVM-ethiek is dat immoreel en mag alleen auto of taxi.’
• Nog iets verder uitgewerkt: argumenten voor OV-gebruik ‘oprekken’ zijn dat je geen milieuschade door een huurauto op je geweten wenst te hebben en niet inziet waarom alleen OV-fans dan niet op vakantie en familiebezoek zouden mogen. Zoals de zeer gewaardeerde treinreiziger.nl site meldt schiet Nederland ook hierin door. In Zwitserland-of-all-places zijn treinen post-Covid-piek veel ruimer beschikbaar dan bij ons omdat men de belangen (milieu, toerisme) zo groot achtte dat er echt moeite gedaan is treinreizen Covid-gezond én hoge-capaciteit te houden.
  Het is slechts een voorbeeld, ook allerlei andere afwegingen binnen de wettelijke kaders lijken me moreel verdedigbaar; voor anderen kan autogebruik nu juist wél de beste oplossing zijn als ze de besmettings-voordelen beduidend hoger plaatsen dan de stikstof- en kostennadelen.

Bottom line

Uiteindelijk gaat het om de middenweg. Om evenwicht. In je altruïstische intenties, die soms zelfs best deels in eigenbelang mogen zijn (zelf-metta). En vooral om welk van de vele betrokken groepen in deze pandemie-situaties je het belangrijkste vindt om te steunen, wetende dat die steun soms ten koste gaat van andere groepen en de leden van die groep.

Is dat anders dan normale discussies over boeddhistische ethiek? Niet echt, alleen nu is de schaal wat extremer dan normaal en spelen de lastige groepsbelangen veel meer een rol dan individuen. Veel wijsheid gewenst, ga er maar aan staan!