Vermijden van extremen
Toen Gautama een thuisloos bestaan leidde, vonden sommige mede-asceten dat hij wel érg ver ging. Dus een ‘streber’ was die dingen niet in hun eigen tempo liet groeien maar die overenthousiast resultaten wilde boeken en rijp was voor het toenmalige equivalent van de burn-out. Toen Gautama dat uiteindelijk met hen eens werd en na lang semi-vasten weer vast voedsel accepteerde, verweten anderen hem weer een ‘watje’ te zijn met ‘slappe kniëen die niet doorzette’.
Toch bereikte hij uiteindelijk datgene dat alle asceten ambieerden: Verlichting.
Toen buurten van grote Nederlandse steden langzaamaan tot ghetto’s dreigden af te glijden, met hangjongeren die winkels en meisjes terroriseerden, had (en heb) je eveneens allerlei extreme stemmen. Aan de ene kant ‘meer blauw op straat’, of ‘bij 1 vergrijp hun Nederlandse paspoort afnemen en terugsturen naar het land waar hun ouders geboren zijn’. En aan de andere kant eerst stemmen van ‘zorg dat ze goedkoper naar school kunnen’ en ‘pas de winkels en de straat-gewoonten aan deze jongeren aan’; en later zelfs ‘vaart maken met het bestrijden van de hardnekkige ondervertegenwoordiging van mensen met een migrantenachtergrond, vrouwen en mensen met een beperking in belangrijke posities in het bedrijfsleven, bij de overheid en in de politiek, zodat het etnisch profileren en criminaliseren van de hangjongeren stopt.’
Wie in dit spervuur van tegengestelde meningen iets goeds weet te bereiken verdient niet de naam ‘slappe theedrinkend bemiddelaar’ maar Staatsman (of vrouw). Die bijvoorbeeld mensen uitlegt dat in de watten leggen géén oplossing is om te leren je eigen brood te verdienen, en dat voor kaaskoppen en migrantenachtergronders uiteindelijk dezelfde wetten en regels gelden. En die anderzijds de politie-fans uitlegt dat hun bewust laag gehouden belastingcenten echt geen onbeperkt blauw-op-straat toestaan; naast het feit dat repressie-alleen zelden helpt. En de staatsvrouw/man komt met oplossingen zoals de Buurtvaders-met-migrantenachtergrond die ‘s avonds op straat patrouilleren, en kattekwaad-kids aanspreken met beduidend meer succes dan Bureau Halt dat kan. Denk aan de diverse burgemeesters van 010 en 020…
Een meer abstract voorbeeld geldt op politiek-economisch terrein. Boeddhisme adviseert hier tot het vermijden van extremen als ‘ieder alleen voor zich zonder door enige wet afgeremd te worden’ (extreem roofkapitalisme) en ‘het collectief voor ons allen zonder echt privébezit’. Maar let wel: de Boeddha koos niet voor slappe polder-compromissen tussen de extremen maar voor een ‘op hoger niveau tillen en transformatie van het probleem’: een oplossing die door alle partijen (uiteindelijk) als goed gezien wordt. Dus in de context waar we het nu over hebben gaat het wederom om staatsmanschap, niet om handjeklap-politiek.
Middenweg
Tot zover drie ver-van-je-bed voorbeelden: uit een ver verleden maar ook recentere. Inspiratie misschien – maar niet concreet genoeg voor je dagelijkse beoefening en vraagstukken. Daarom eerst terug naar de theorie achter de middenweg en daarna op naar mogelijke vertaling.
Kort na de verlichting referereerde Boeddha bij het uitleggen van zijn visie rond de middenweg vooral naar zijn eigen leven. Doel van je leven is niet de extreme genotzucht zoals die in Gautama’s gouden-lepel opvoeding zat; dat brengt namelijk dukkha (lijden). Maar ook niet extreme ascese – dat brengt namelijk uiteindelijk ook hechting aan die beoefening en dus geen echte onthechting. Gaandeweg bleek in zijn leringen dat concept van middenweg breder inzetbaar: vaak is degelijke beoefening belangrijker dan het exacte antwoord op vragen. Bijvoorbeeld de vier zekerheden zoals hij uitlegde aan de Kalamas: of wedergeboorte nu wel of niet bestaat, goed handelen helpt altijd. En neem de vraag of een verlichte na Paranibbana nog bestaat of niet – die is simpelweg niet relevant voor wat we hier en nu te doen hebben. En veel andere filosofische vragen vergeleek hij met ‘als iemand een giftige pijl in het oog krijgt, wat voor nut hebben vragen over de schutter en lokatie dan? Trek die pijl er eerst als de wiedeweerga uit!’
Een nóg diepere uitwerking van middenweg vindt je in een aantal soetras. En deze uitwerking helpt m.i. het meeste om dagelijkse beoefening mee te voeden en antwoorden te vinden op levensdilemma’s.
Boeddha vat je ontwikkeling samen in de vijf vermogens (Indriyas):
- Meditatieve concentratie (samadhi). Focus, eenpuntigheid, dat soort zaken.
- Energie (viriya). Doorzetten ondanks tegenslagen, omgaan met mythische voorstellingen en krachten, etc.
- Wijsheid (panna of prajna). Zicht op hoe dingen écht in elkaar steken, bijvoorbeeld wat op lange termijn geluk brengt en wat niet. En vandaaruit zelf handelen en adviseren.
- Vertrouwen (saddha/sraddha). Geen blind geloof, maar ’krediet geven aan de adviezen van Boeddha omdat eerdere ervaringen je leren dat het kan werken’. En dus blijven proberen.
- Aandachtigheid (sati) of in het Engels mindfulness. Dit heeft niet specifiek met meditatie te maken maar is een algemeen bewustzijn dat je helpt om koers te houden. En bij te sturen als een der vier andere vermogens is ontspoord in hun valkuilen. De meeste problemen met leermeesters/ressen en sangha-organisaties bijvoorbeeld ontstaan door ontspoord/overmatig vertrouwen zonder dat de onderzoekende kracht van wijsheid gebruikt werd.
Overal waar Boeddha hierover spreekt stelt hij dat alle vijf in balans moeten zijn. In sommige soetras wordt daar nog iets aangescherpt over geschreven dat energie vooral in balans moet zijn met meditatie, bijvoorbeeld ter voorkoming van een burn-out; en vertrouwen gebalanceerd moet zijn met wijsheid. Zoals in bredere zin ook metta en compassie, je hartdimensie, balans moeten vinden in wijsheid oftewel de hoofddimensie; mist dit dan komen ze ook in hun valkuilen terecht zoals mede-lijden inplaats van mededogen.
Bijgaand tabelletje (Engelstalig) werkt dit mooi uit. ‘Balancing view’ gaat over de valkuilen en onderlinge compenserende werking van het betreffende vermogen. En de ‘function on the Path’ dimensie is een leuk extraatje waar ook een kern van waarheid in zit, maar waar ik nu verder niet op inga.
Concreet op algemeen vlak – de flexi-idealist
Vertaling van deze fraaie theorie is, zoals zoveel in het boeddhisme, redelijk persoonlijk. Dus vooral jijzelf, samen met je kring van spirituele vrienden, bepaalt wat ‘juiste middenweg’ is voor een bepaalde periode; zo af en toe evalueren en bijstellen is prima!
Stel je wilt een goed mens zijn. Dan wil je vast milieubewust leven, geen (of beslist minder) vlees eten, minder reizen en bij de natuurwinkel kopen. Ook werk je hard omdat je kwaliteit wilt leveren. Daarbij sta je om zes uur op zodat je flink kunt mediteren om een nog beter mens te worden. Maar op een dag ben je chagrijnig en oververmoeid omdat je het allemaal zo goed wilt doen. Ben je te streng voor jezelf geweest…?
Juist dan kijk je naar mensen die zich er makkelijk vanaf maken, erop los leven, die expliciet denken “na mij de zondvloed”. En overweegt of je nog steeds als serieus boeddhist kunt leven en je toch af en toe wat makkelijker voor jezelf kunt zijn…
Wat zou nu een goede spiritueel vriend(in) zeggen tegen iemand die hierin laveert tussen extremen? Wel in zijn algemeenheid ‘breng er maat in’. Dus
- Een voor jou werkende keuze tussen veggie en veganistisch in (levende wezens laten doden voor jouw genoegen is zodanig tegen de Eerste Leefregel dat het zelf een te vermijden ‘extreem’ is).
- Voor reizen vlieg je niet waar het ook met de trein of ferry kan.
- Biologisch eten doe je waar dat betaalbaar-voor-jou is.
- Mediteren doe je waar het past voor de balans; het moet geen ‘doel op zich’ worden maar minstens éen sessie per dag is erg handig om enig effect te hebben.
Zo maar wat voorbeelden, er zijn vele anderen te bedenken zowel aan milieu- als aan ethische kant.
Om die milieukant nog iets uit te lichten: discussies zoals over het CEPA vrijhandelsverdrag en over Brexit hebben ook tweezijdige ethische dimensies en niet de eenzijdige schaduw die veel mensen er in zien zowel aan extremere linker- als rechterzijde. Natuurlijk zijn er zwakten in de huidige EU- en CEPA verdragen, waardoor de standaard soms teveel door onethische bedrijven en ongezonde produkten beïnvloed wordt. Maar er zijn ook hele grote sterkten; alleen al het principe van internationale vrijhandel betekent dat ook Nederlandse bioboeren een veel grotere afzetmarkt zonder invoerrechten hebben dan anders. Inperken van vrijhandel hindert op lange termijn altijd welvaart én welzijn. Dus ook hier is balans nodig; Vertrouwen moet met Wijsheid gebalanceerd worden, anders worden discussies teveel gevoerd vanuit dogma en ‘factfree politics’.
Concreet voor maatschappelijke harmonie
Dan een voorbeeld waar dat andere paar vermogens een rol in speelt: Energie en Meditatie. Vanuit energie doe je de nodige moeite om je eigen levenswaarden te volgen en ook uit te dragen. Niet met een bezwerend vingertje, maar gewoon door dagelijks te bewijzen dat je pakweg door veggie eten niet ongezonder of humeuriger wordt; door met OV en/of deelauto te reizen niet minder efficiënt bent dan de buren met 2 auto’s op hun oprit. En door te tonen dat jouw gekozen leefsituatie gebaseerd is op respect van anderen en harmonie, en dús kan; of je nou hetero of LHBT bent.
Maar neem ook geregeld een stapje terug, o.a. met meditatie. Probeer te luisteren naar wat anderen te zeggen hebben en vooral de redenen-achter-hun-meningen; soms is dat zelfs een hele conditionering vanuit de cultuur en groep waar zij vandaan komen. En of dat nu pakweg anti-immigratie-rechtervleugeldenkers zijn of eerst-herstelbetalingen-voor-alle-onrecht-linkervleugeldenkers, naar allen kun je minimaal een luisterend oor bieden.
De staatsman/vrouw brug die je dan naar hen kunt slaan is, naast de vermelding dat iedereen die zich kaaskop-Nederlander noemt zo ongeveer 10 generaties terug van immigranten afstamde: we zijn allen medemensen wonend in land XYZ en deelnemend aan het waardenpatroon dat in dat land gebruikelijk is. En dat patroon ontstaat en groeit vanuit een democratische dialoog en samenspraak tussen allen – meerderheden én minderheden. Eigen waarden erop nahouden is geen probleem maar dan uitsluitend in aanvulling op, nooit ter vervanging van de door ons – de inwoners van zo’n land vastgestelde geldende wetten, normen en regels. Die geen enkele vorm van discriminatie naar ras/religie/seksuele geaardheid tolereren. En dat gaat beide kanten uit: zolang jij als liberaal stedeling je mening over Bible Belt dorpsbewoners puur als mening ziet en ze er niet om zal discrimineren, kun je verwachten dat ze dat ook niet naar jou doen. Hetzelfde geldt naar bijvoorbeeld salafistisch moslims of Aziaten-met-zachte-huwelijksdwang-voor-hun-kinderen.
Energie versus meditatieve reflectie – ga er maar aan staan!
Balans
Tja, de Boeddha kostte het een jaar of zeven hard experimenteren om zijn balans te vinden. En de daaropvolgende 40 jaren moest hij steeds volop verfijnen aan de wijze waarop hij zijn inzichten kon overdragen. Dus verwacht nu niet binnen een week na beginnen de perfecte balans voor jezelf gevonden te hebben.
Maar kijk wel serieus naar die vijf vermogens: Meditatieve concentratie, energie, wijsheid, vertrouwen en aandachtigheid. En samen met je spirituele vriendinnen reflecteer je zo af en toe of je ze alle vijf de juiste aandachtigheid (…) geeft, en niet doorschiet in extremen. Dát is Boeddha’s advies dat je nu ook verder kan blijven helpen!
