‘Boeddha en het valse gif atheïsme’

In Nederland gelooft een op de zes mensen (17 procent) in God en iets meer dan 25 procent is atheïst, schreef de Volkskrant in 2015. In 2012 waren gelovigen een krappe meerderheid, maar het is geen wedstrijd. Wat een atheïst is, schrijft de krant niet. Was de Boeddha soms een atheïst?

Katholieke missionarissen die vanaf het midden van de 16^de eeuw boeddhistische landen probeerden te bekeren waren een belangrijke bron van informatie over het boeddhisme. Echter, de Fransen, Nederlanders en Engelsen, die in de 17^de en 18^de eeuw India binnen trokken, vonden er alleen maar ruïnes en verlaten tempels, boeddhistische naar later bleek.

Zielen

Volgens de heilig verklaarde Ignatius van Loyala heeft de door hem gestichte Societas Jesu (de Jezuïeten Orde) geen andere specialiteit dan ‘het helpen van de zielen’, aldus de site van deze orde. De ook heilig verklaarde Franciscus Xaverius (1506-1552) speelde als missionaris en medeoprichter van deze orde een belangrijke rol in de bekering van Zuid- en Oost-Azië. Hij had niks met boeddhisten. De Jezuiët Juan Fernández (1526-1576) beschuldigde in 1556 de Boeddha van leugens in zijn Summarios de los errores. De Boeddha leefde volgens de overlevering in de 5^de of de 6^de eeuw voor onze jaartelling. De Confucius sinarum philosophus dateert van 1687 en was studiemateriaal voor jezuïeten novices.

Vals gif

Het volgende citaat komt uit de Confucius sinarum philosophus (1687). De Confucius is gebaseerd op de summarios. ‘Op de leeftijd van zevenennegentig jaar voelde deze nieuw verzonnen god dat hij niet onder de onsterfelijken verkeerde, nam waar dat zijn krachten wegvloeiden en wist dat zijn tijd was gekomen. Nog nooit was iemand meer verderfelijk voor de mensheid… Reeds aan de vooravond van de dood, kotste hij het valse gif van het atheïsme uit en, zoals men mag verwachten, biechtte openlijk dat hij gedurende de meer dan veertig jaar dat hij preekte niet de waarheid had verteld aan de wereld en had de naakte waarheid verborgen onder metaforische leringen door middel van stijlfiguren, analogieën, en parabels. Nu, terwijl hij de dood naderde, was het tijd de geheime betekenis te onthullen: er valt niets te zoeken en er is niets om onze hoop aan vast te pinnen dan ledigheid (vacuüm) en leegte (zinloosheid) – door de Chinezen Cum hiu genoemd – dat het principe van alle dingen is.’

Vervolgens wordt de Boeddha in het boek een verderfelijke bedrieger en atheïst genoemd. Deze eindeloos herhaalde mythe van de Confucius sinarum philosophus was niet alleen gericht tegen boeddhisten, maar ook tegen Europese vrijdenkers en atheïsten.

Aan het einde van de 19^de eeuw sloeg het inktzwarte beeld van het boeddhisme om, mede door de toegenomen kennis erover. Er ontstond zelfs grote belangstelling voor de overeenkomsten tussen de Boeddha en Jezus. In bepaalde behoudende godsdienstige kringen bleef de weerzin tegen het boeddhisme echter bestaan.

Sinister

Deze afkeer klinkt door in het interview van Gert-Jan Schaap met Martin Kamphuis uit 2009. Kamphuis was zeven jaar ‘fanatiek Tibetaans boeddhist’, maar bekeerde zich tot het christendom.

“Pardon? Jezus wordt ‘familie van een demonische slang’ genoemd?
Dat staat letterlijk in het geschrift Shrí Kalachakra. Jezus geldt als een van de aartsvijanden van het boeddhisme. Er wordt in deze teksten ook gesproken van een boeddhistische koning die een wereldwijde ‘heilige oorlog’ zal ontketenen tegen alle vijanden van het boeddhisme om zo de wereldvrede te realiseren. De grootste vijanden zijn allen die in één God geloven: Joden, christenen en moslims.”

Aan het slot van het artikel zegt Kamphuis over de Dalai Lama als voorvechter van wereldvrede: ‘Daarmee bedoelt hij de vrede die wordt behaald na de overwinning op de vijanden. Deze ‘vrede’ bereidt hij op magische wijze voor, al zal hij dat nooit in het openbaar zeggen. Hij wil eigenlijk bewerken dat christenen hun geloof in de God van de Bijbel en in Jezus Christus loslaten.’

Hoofdpijn

Een christelijke datingsite schrijft in 2016 over boeddhabeelden. ‘Veel mensen hebben een boeddhabeeld in huis, maar weten niet dat zo’n beeld gemaakt is opdat er een demon in kan wonen. Er zijn ook veel christenen die zo’n beeldje thuis hebben staan.

‘Zo was er iemand die net bekeerd was bij ons in de gemeente en die tijdens een dienst aangaf regelmatig hoofdpijn te hebben. Voordat men voor deze jongen ging bidden werd hem gevraagd of hij bepaalde voorwerpen in huis had staan en, ja hoor, ook hij had een boeddhabeeld in huis… Gewoon voor decoratie. Een echt boeddhabeeld heeft een gaatje onderin het beeld zitten zodat de demon erin kan gaan en zogenaamd bescherming kan bieden over het huis.

‘Een boeddhist gelooft in goede en slechte demonen en aanbidt de goede. De Bijbel zegt echter dat er geen goede demonen zijn, want zelfs satan kan zich voordoen als engel des lichts (2 Korinthe 11:14). De satan is een bedrieger en een leugenaar. Hij kan zich als goed voor doen, maar is uiteindelijk gekomen om je kapot te maken. Jezus is de Heer en alleen Hij is de Enige, gooi je beelden het huis uit als je dit nog niet wist.’

Atheïsme

Atheïsme lijkt een modern begrip schrijft Signe Cohen in 2019. Zij is professor godsdienstwetenschappen aan de University of Missouri-Columbia. Ze is verbaasd over de voorkeur voor agnosticisme en atheïsme in oude Aziatische teksten. Voor duizenden jaren speelden atheïstische en agnostische tradities een belangrijke rol in Aziatische culturen.

Het boeddhisme is een traditie die zich richt op spirituele bevrijding en is geen theïstische religie. De Ontwaakte zelf verwierp het idee van een schepper-god, aldus Cohen. Boeddhistische filosofen hebben zelfs beweerd dat het geloof in een eeuwige god slechts afleiding is voor mensen die op zoek zijn naar Verlichting. Boeddhisme beweert niet dat er geen god of goden zouden bestaan, maar ze zijn totaal irrelevant voor hen die streven naar Verlichting.

Eenzelfde soort atheïsme wordt aangetroffen in het jainisme, aldus de auteur. Jains geloven in een eeuwige ziel die kan worden herboren, maar ze geloven niet in een goddelijke schepper. Volgens jains is het universum eeuwig. Goden moeten net als mensen worden herboren en spelen geen rol bij spirituele bevrijding van mensen. Zij moeten hun eigen weg vinden met hulp van wijze menselijke leraren.

In de periode dat het boeddhisme en jainisme ontstonden, waren er atheïstische scholen en filosofieën in India. Dit blijkt uit de geschriften van boeddhistische en hindoeïstische auteurs over de Carvaka- en de Ajivikascholen. Omdat er alleen teksten over deze scholen van boeddhistische, hindoeïstische en jain auteurs zijn, is het moeilijk vast te stellen wat de Carvaka’s en Ajivika’s zelf dachten. Volgens professor Signe Cohen is atheïsme nog steeds een belangrijke culturele kracht in India, net als in andere Aziatische landen, die beïnvloed zijn door Indiase religies.

Materialisme

Nyanaponika Mahathera schreef in 1962 dat boeddhisme soms atheïstisch wordt genoemd, in positieve dan wel in negatieve zin. In één opzicht is het zeker atheïstisch, namelijk in de ontkenning dat er een schepper-God bestaat, die alwetend en almachtig is. Als met atheïstisch wordt bedoeld dat het boeddhisme materialisme verheerlijkt, dan is dit beslist onjuist. Wat wel wordt onderwezen, is dat werkelijk en blijvend geluk niet in deze wereld bestaat. Ook kan het niet gevonden worden in een of ander paradijs of in een of andere hemel. De reden daarvoor is dat alle vormen van bestaan veranderlijk zijn.

De spirituele waarden die de Boeddha verkondigde zijn niet gericht op een nieuw, ander leven, maar op een bestaan dat dit leven overstijgt: nibbana (Pali), aldus Nyanaponika Mahathera. De Verhevene maakte geen onderscheid tussen het hier en nu en het zogeheten hogere. De boeddhistische waarden zijn stevig geworteld in deze wereld en richten zich op verwerkelijking in dit huidige bestaan. Samen met dit spiritueel streven bevordert het boeddhisme de poging om deze wereld te maken tot een betere plaats om in te leven.

Pantheïsme

Saberi Roy schrijft in haar essay uit 2018 dat de fundamentele filosofie van het boeddhisme het concept van een persoonlijke God ontkent. Het is echter controversieel of het boeddhisme een onpersoonlijke God ontkent. Ook kent het boeddhisme allerlei lagere en hogere vormen van bestaan. Dit kan erop wijzen dat boeddhisme een vorm is van pantheïsme, aldus de schrijfster. In het pantheïsme zijn Natuur en God één en de wereld is goddelijk.

Ze vervolgt dat mahayana verder ging in het accepteren van de Boeddha als God. Dit zou betekenen dat boeddhisme tegelijkertijd theïsme en atheïsme is. Sommige onderzoekers menen dat het christendom het theïstisme zich toegeëigend heeft met zijn godsbeeld. Andere onderzoekers menen dat God in het boeddhisme bestaat uit de verlichte wezens, in plaats van het christelijke Opperwezen. Individuele mensen zijn in staat om boeddha te worden als zij de echte Verlichting bereiken en hun kennis delen met anderen.

Saberi Roy komt tot de volgende slotsom: ‘It can be suggested that Buddhism is a more practice based rather than a theory based religion and although it is in practice atheistic, it is completely theistic in its theory and aim. In fact, the theism-atheism-nontheism perspectives of Buddhism aid in emphasizing the role of the individual making Buddhism a deeply subjective and almost individualistic or psychological religion.’

Spiritueel niveau

In modern westerse kringen is het boeddhisme atheïstisch, stelt emeritus hoogleraar Alfred Bloom, University of Hawaii. Dit komt omdat boeddhisme het bestaan van een schepper god ontkent en zijn rol bij het begrijpen van het menselijk bestaan. Het boeddhisme gebruikt de christelijke definitie van God om zich te onderscheiden van het christendom.

De vraag is echter of het boeddhisme werkelijk atheïstisch is. In boeddhistische legendes spelen de Indiase goden een grote rol. Brahma en Indra moedigen de Verhevene aan om de waarheid over zijn Verlichting met alle mensen te delen. In latere mythische beschrijvingen in mahayanateksten over het publiek van de preken van de Boeddha komen hordes goden voor van allerlei soorten. Zij bevestigen de boodschap van de Ontwaakte.

In de volksgodsdiensten in heel Azië ondersteunen goden het boeddhisme en voorzien in de behoefte aan gezondheid, rijkdom en spirituele bescherming. De inheemse Japanse goden werden gezien als manifestaties van boeddha’s en bodhisattva’s. Deze goden beschermden Japan al voordat het boeddhisme arriveerde. Bijna alle tempels in Japan hadden een schrijn gewijd aan een inheemse of Indiase god als beschermer van de heilige plaats.

Bloom schrijft dat in het boeddhisme goden, of God niet tot het hoogste bereikbare spirituele niveau behoren. Dit niveau is allen bereikbaar door het volgen van het Achtvoudige Pad.

Het boeddhisme bevestigt veel vormen van spiritualiteit en het geloof in goden als een middel kan het dagelijks leven verbeteren en verheffen. Boeddhisme kan worden beleden naast het geloof in God of goden, omdat zij mensen helpen om te gaan met de noden van het dagelijks leven. Emeritus professor Alfred Bloom sluit zijn artikel af met: ‘We can only achieve enlightenment when we understand reality as it is, beyond all concepts and beliefs, and the nature of our own minds which become attached to concepts and beliefs.’

Ten slotte

Sinds januari 2014 is in Nederland iemand niet geestesziek als hij het bestaan van een god of andere hogere macht tegenspreekt niet langer geestesziek volgens de Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (DSM). Hiervoor stond ongeloof binnen het Nederlandse hulpverlenerscircuit al 27 jaar bekend als ‘slapende stoornis’. Elders in de wereld worden mensen die de naam hebben atheïst te zijn actief vervolgd, boeddhist of niet.