Jasper Schaaf – boeddhisme, betrokkenheid en een socialer perspectief

Zijn nieuwste boek ‘Actief socialisme en vrijheid –  Pleidooi voor hechtere linkse samenwerking’  ziet filosoof, auteur en links politicus Jasper Schaaf als een voorlopige samenvatting van zijn werk en ideeën. Het is niet toevallig dat hierin wel een kort hoofdstuk over boeddhisme is opgenomen, nl. over Sivaraksa. Ook nu zullen sommige lezers verbaasd zijn dat in een boek vol met Marx het boeddhisme een volwaardige inhoudelijke plek krijgt toebedeeld, met zowel praktische als theoretische consequenties. Schaaf schreef eerder (2000) het boek Boeddhisme en betrokkenheid, met als ondertitel: Kan de boeddhadharma bijdragen aan een marxistisch georiënteerde inzet van maatschappelijke betrokkenheid? Tekst Jasper Schaaf.

Twee persoonlijke pijlers om het vol te houden:

– Als het alleen maar zou gaan om het verlichten van ziekte en tegenslagen, om absurde dromen over gezondheid en succes, dan zou religie inderdaad opium zijn. –

Takashina Rosen[1]

– Ongelijkheid en uitbuiting leiden tot conflicten. Conflicten die we als etnisch of religieus beschouwen zijn vaak gebaseerd op klasse en zijn geworteld in de sociale structuren van het mondiale economische systeem. –

Sulak Sivaraksa[2]

Je kunt beredeneren waar een krachtige politieke organisatie aan moet voldoen, wat zijn de dragers, de pijlers? Gelden echter vergelijkbare vragen ook niet voor politiek actieve personen? Een aantal jaren geleden schreef ik het boek Boeddhisme en betrokkenheid met daarin de stelling dat ook de politieke activist soms welbewust afstand moet kunnen nemen van zijn activisme.[3] Of beter, dat het vruchtbaar is een permanente wisselwerking te onderhouden van bezinning en activisme, van afstand en inzet.

Heel actief? Een hobby erbij of gewoon eens nietsdoen kan meer dan ontspannend zijn, en momenten vormen om goed voeling te houden met de samenleving. Ook voor de activist ligt een risico van vervreemding op de loer.

Zelf lang actief, zag ik soms mensen fanatiek optreden, maar bij tegenslag even stellig afhaken. ‘Het lukt niet, kan niet’, het is ‘Vechten tegen de bierkaai’ tot en met ‘Nu moet ik eens aan mezelf denken.’ Dat laatste is op zich prima, maar wordt soms gebracht alsof dat dan opeens het enige is dat telt. Dan wordt dit een argument van de neutralist. In Boeddhisme en betrokkenheid geef ik enkele voorbeelden van dat afhaken. Het gaat bovendien soms gepaard met de oude demagogische mantra: ‘Als je jong bent, ben je links, en als je ouder en wijzer bent rechts.’ Met variaties daarop, een om instemming zeurend quasi-wijs kulargument.

Boeddhisme en tegenwoordig mindfulness zijn natuurlijk niet de enige manier om gepast en betrokken afstand te nemen en aan wat anders toe te komen. Maar wel een goede, al is het boeddhisme geenszins heilig, zoals historische en actuele voorbeelden bewijzen. In dat boek komen trouwens ook aspecten van inhoudelijke verwantschap tussen dialectisch denken en sommige Oosterse wereldbeschouwingen aan bod. De creatieve wisselwerking tussen activisme en bezinning kan baat hebben bij een diepere inhoudelijke grondslag, met name een kennistheorie. En juist als het om kennistheorie gaat noemt Friedrich Engels een keer in positieve bewoordingen de verworvenheden van boeddhistisch denken, samen met de Griekse filosofie.[4]

Er kan een bereflecteerde basis bestaan voor de kunst om betrokkenheid en inzet goed en geïnspireerd vol te houden. Een voorbeeld van een actieve politieke praktijk is het leven en werk van de Thaise boeddhist Sulak Sivaraksa (geb. 1933). Zijn werk is radicaal bezonnen, zijn maatschappijkritiek is glashelder, ontziet geen enkele misstand en toont veel doordachte alternatieve mogelijkheden. Sivaraksa’s boeken bevatten scherpe analyses over het kapitaal en hij stelt hoge eisen aan de alternatieven die een leefbare aarde voor alle mensen moeten vormen.[5] Daarbij toont hij veel compassie met de gewone mensen die lijden onder ongelijkheid en uitbuiting.

In zijn werk vormen sociaal engagement en boeddhisme niet alleen een visie, maar ook een methode om maatschappelijke misstanden te analyseren. Zijn slotsom: ‘Bedrijven verplaatsen hun productievoorzieningen naar het land dat de grootste uitbuiting van arbeiders en de minste bescherming van het milieu toestaat. Lagere lonen en uitholling van de rechten van werknemers zijn de hoekstenen van het economische beleid van landen die wedijveren om het relatieve voordeel van het hebben van goedkope arbeidskrachten.’[6] Staan de overheden die voor hun burger moeten opkomen dat dan toe? Helaas wel: ‘Regeringen worden als machines om de kansen voor kapitalistische investeerders te maximaliseren.’

Marx’ vervreemdingskritiek wijst op de egoïstische drijfveer van de kapitalistische dynamiek. Deze opvatting vormt de kritische en nader verklaarde, materialistische tegenhanger van Adam Smiths idee van een ‘onzichtbare hand’ die stuurt en reguleert. Egoïsme is niet zo maar een drijfveer, maar een valse. Een drijfveer die zo aanwezig is dat die nauwelijks meer wordt opgemerkt, laat staan afgewezen.

Die kritiek past bij de boeddhistische negatie van een eeuwig ego. Dus is het niet onverwacht dat Sivaraksa vanuit die visie zijn kritiek inbrengt, praktisch en helder. In zijn geschriften moeten keer op keer het neoliberalisme en de vrije markteconomie met hun egoïstische grondslag het stevig ontgelden. Van die wereldorde deugt helemaal niets, zeker haar valse motieven niet. Een boeddhistisch geïnspireerde economie kan hiertegenover een alternatief bieden, wanneer egoïsme als drijfveer doorzien en beteugeld wordt, en daarmee de hebzucht, ongelijkheid en uitbuiting.

Sivaraksa is praktisch. Hij is een van de grondvesters van het internationale netwerk van geëngageerde boeddhisten, het INEB.[7] Sivaraksa gaat uitvoerig in op maatschappelijke vragen en presenteert klip-en-klare oplossingen. Als boeddhist pleit hij voor inzicht, wijsheid en harmonie met de natuur, als basis voor maatschappelijke verandering. Hij staat kritisch tegenover kennis zoals die in de kapitalistische cultuur gepresenteerd wordt, die vaak louter instrumenteel is.

Inzicht en compassie als basis van verandering. Je kunt dan zeggen dat er een verschil bestaat tussen hem en marxisten, die eerder omgekeerd, vanuit de structuur redeneren als basis voor verdere culturele vorming en individuele ontwikkeling. Dat is vooral een accentverschil. Marx pleit ook voor bewustwording als hefboom voor verdere sociale verandering en Sivaraksa wil ook een structurele maatschappelijke omslag.

Verschillende richtingen moet je niet één hoop gooien. Door dat niet te doen kunnen ze meer van elkaar leren en kan samenwerking meer worden dan een vaag initiatief.

Voor boeddhistische maatschappijkritiek kun je Sivaraksa’s werk bestuderen. Afstand nemen, bezinning, meditatie én politieke actie passen bij nadere beschouwing goed bij elkaar. Dit in tegenspraak met het wel gehoorde oordeel over zweverigheid – of over iets anders wat er niet deugt – van wereld- en levensbeschouwelijke visies.[8] Er bestaat wel zweverigheid, maar die kom je in heel uiteenlopende opvattingen tegen, ook onder socialisten. Een steviger wetenschappelijke en ideologische onderbouwing kan reële en effectieve samenwerking en eenheid van ogenschijnlijk verschillende ideeën opleveren. Leerzaam voor elkaar.

Versterking van de sociale posities in de principiële en praktische strijd tegen ongelijkheid, in wezen de klassenstrijd, kan dus goed voortvloeien uit een positie van wijsheid en bezinning op de aarde en het leven. Vooral op het persoonlijke vlak, wegkomen uit een fixatie waarin activisme kan verzanden als de actie of bepaalde formuleringen slechts een herhaling gaan vormen, de energie eruit is verdwenen. Hoe meer actie hoe beter? Jawel, zolang de fixatie, de oogkleppen worden uitgesloten, en de maatschappelijke en politieke samenhang niet uit zicht raakt.

Binnen samenwerkingsrelaties bestaat soms ook ijdelheid, een vorm van egoïsme. In onze cultuur wordt die sterk aangewakkerd door het in de politiek en media steeds vooral over (‘bekende’) personen te hebben. Bijvoorbeeld door de politiek vooral in talkshows te verpakken, waar de fractievoorzitters dienen te schitteren, op straffe van een berg platte kritiek de volgende dag in de andere media.

Ook wat sociaal en socialistisch wordt genoemd is soms diep doorspekt met egomotieven. Dat is niet vreemd in een maatschappij waarin het kapitalisme dominant is en mensen persoonlijk eronder lijden. Dat weerspiegelt zich logischerwijs in het denken in het algemeen, dus ‘ongemerkt’ bij vrijwel iedereen. Binnen de samenwerking kan dit dan ook een thema worden. Het sociale eens vanuit een geheel ander cultureel perspectief bekijken kan verrijkend zijn. Zoals vanuit het boeddhisme dat fixatie op het ego herkent, benoemt en tracht te overwinnen, en dus kan helpen de balans die verstoord is terug te zoeken.

Of bij andere culturen. Denk bijvoorbeeld aan de oude Chinese insteek van vrijheid, waarin mensen vrij zijn als ze iets voor een ander mogen betekenen. Niet het ik bepaalt dan de vrijheid, maar de ander of de samenleving. Of wat hierboven al is genoemd bij Meester Mo, het centrale principe van ‘Zorg voor elkeen’. De ander en de totaliteit van de samenleving staan dan centraal. Dan moet de vrijheid zich ook praktisch verhouden tot deze collectiviteit, wat een zuiver egocentrisme uitsluit.

Egoïsme, overdreven nadruk op eigenbelang en overspannen visies daarop, kan veel verknoeien. Hierbij zijn in de politiek twee ‘fatale C’s’ aan de orde, die alles verknoeien: cynisme en corruptie. Cynisme ten aanzien van menselijk leven, waarden en alle cultuur. Corruptie, het vermeende eigenbelang extreem laten gelden, want ‘Iedereen doet dat toch immers?’ Uit het laatste zinnetje blijkt dat beide C’s dicht bij elkaar liggen. In feite bestaat hier behalve een permanent politiek strijdpunt, een scholings- en onderzoeksonderwerp voor partijen, vakbonden en andere samenwerkingsvormen. Hoeveel is er in landen waar socialistische veranderingen of sociale revoluties plaatsvonden niet ten onder gegaan door corruptie en cynisme?

Het gaat om een houding en praktijken waar je keer op keer scherp op moet zijn. Waarschijnlijk kun je hier wel spreken van een wetmatigheid: een macht die bouwt op cynisme en corruptie is geen duurzame macht.

Een politieke balans zoeken, dat wordt aanbevolen door heel wat klassieke filosofen.[9] De boeddhistische leer kan bijdragen ijdelheden en egoïsme te bestrijden, terwijl strijd ook een zekere assertiviteit verlangt en sociaal gerechtvaardigde belangenstrijd deel uitmaakt van een beweging voor sociale verbetering. Alleen de inhoudelijke discussie, reflectie aan tijd en plaats gebonden, kan leiden tot een goede balans, niet een abstract beginsel alleen.

Wat afstand nemen, leren óók te relativeren is bijzonder nuttig om de betrokkenheid en de strijd zelf verder te helpen. Niet ieder wordt ‘zomaar’ actief. Partijen en bewegingen moeten uiteenlopende karakters verenigen. Verschillen moeten dus niet ‘onbemiddeld’ worden uitvergroot, maar waar nodig goed worden besproken, op gepaste momenten. Internationaal? Je zou kunnen zeggen: ‘Verschillende karakters van alle landen, verenig je!’

Actief en solidair zijn in de sociale strijd kan gewoon ‘leuk’ zijn. Het gaat om mensen, om ongelijkheid op te heffen, daar zijn veel actievormen bij mogelijk die het allemaal niet zo zwaar hoeven te maken. Het hele klimaat redden, de hele aarde en ook nog eens het ‘loonsysteem opheffen’, is dat niet wat veel? Het gaat echter uiteindelijk wel om één complex van problemen. Die structuur moet dus wel worden begrepen en aangepakt. In de praktijk kan vaak het grote kleiner en concreet gemaakt worden. Doe het stukje bij beetje, maar wel met echte stappen vooruit. Om dat vol te houden is een sterke eigen motivatie en ideologische scholing van betekenis.

Hard schreeuwen, anderen tot de orde roepen of kadaverdiscipline, het lijkt heel wat, maar is een zwaktebod. Opmerkelijk is het tegenovergestelde: de zachtmoedigen en moreel bewuste mensen blijken vaak de stevige volhouders te zijn. Daar zijn veel voorbeelden van, zoals je bijvoorbeeld kunt zien bij verzetsstrijders in de Tweede Wereldoorlog. Dat is een opmerkelijk feit. Zij buigen soms, als de boeddha’s, als het riet, maar staan weer op en gaan verder met hun sociale inzet.

Onder de socialisten, communisten, anarchisten, feministen, vakbondsmensen, syndicalisten, milieuactivisten, vredesactivisten, vrouw, man, jong en oud, waren en zijn er veel van die permanente volhouders. Wijs in het leven, soms maar niet altijd belezen en steeds klaar staand voor anderen. Misschien blijkt hier ook uit dat boosheid, boos op het sociale onrecht op zich een te zwakke motivatie is om de strijd vol te kunnen houden. Beginnen met een poging een verandering te bereiken is uiteindelijk wat anders dan dit op den duur daadwerkelijk bereiken of althans een zichtbare bijdrage daartoe leveren.

De kunst om persoonlijk politieke betrokkenheid en een regelmatige sterke praktische inzet vol te houden berust op twee pijlers. Deze worden in politieke discussies soms tegenover elkaar gezet, maar passen juist bij elkaar: actie én bezinning, inzet én afstand, in een goed overdachte eenheid.

Vanuit het perspectief van beide pijlers kan de politiek verder worden versterkt. Nadenken en mediteren kun je doen of leren. Actie voeren kun je op tal van manieren in het land, de steden, de dorpen en tegenwoordig ook nog digitaal. En het reflectieve geheel vormt dan een scholende praktisch-ideologische en theoretische ontwikkeling van partijen en personen.

Vroeger beriep men zich vaak op de eenheid van theorie en praktijk. Daar gaat het natuurlijk nog altijd om, maar de slogan kan sleets geworden zijn. De praktijk zelf heeft vaak twee gezichten, die van hollen en die van stilstaan, terwijl hiervoor een betere synthese bestaat.

[1]              Dit is een wat uitdagende formulering die refereert aan Marx’ opmerking over de religie als het opium van het volk. Over die uitspraak, zie ook noot 83. Het motto van Rosen is ontleend aan Takashina Rosen, Een snufje zen, in Trevor Legget, Wat is zen, p. 32.

[2]              Het citaat komt uit: Sulak Sivaraksa, Wijs en duurzaam, Een boeddhistisch geïnspireerde economie, Uitgeverij Asoka, Rotterdam 2010, p. 83.

[3]              Zie Jasper Schaaf, Boeddhisme en betrokkenheid, Kan de Boeddha-dharma bijdragen aan een marxistisch georiënteerde inzet van maatschappelijke betrokkenheid? Dialectiek (eigen beheer), Groningen 2000. 

[4]              Friedrich Engels: ‘Daarentegen is het dialectisch denken – juist omdat dit het onderzoek naar de aard van begrippen veronderstelt – alleen door de mens mogelijk, en dit pas bij een naar verhouding hoge graad van ontwikkeling (bij de boeddhisten en de Grieken). En dit denken bereikt zijn volledige ontwikkeling pas veel later in de moderne filosofie – en ondanks dat zien we reeds kolossale resultaten bij de Grieken die op het latere onderzoek sterk anticiperen!’, in Dialektik der Natur, Notizen und Fragmente, in MEW, deel 20, p. 491.

[5]              Van Sulak Sivaraksa verschenen diverse boeken in het Engels. Bovendien zijn er twee Nederlandse vertalingen, nl. Zaden van vrede, Een boeddhistische visie op maatschappijvernieuwing, Uitgeverij Asoka, Nieuwerkerk aan de IJssel 1997 en Wijs en duurzaam, Een boeddhistisch geïnspireerde economie, Asoka, Rotterdam 2010.

[6]              Sulak Sivaraksa, Wijs en duurzaam, p. 39.

[7]              International Network of Engaged Buddhists. Dit netwerk wordt onder meer gesteund door andere bekende namen van het hedendaags boeddhisme als de Dalai Lama en Thich Nhat Hanh.

[8]              Dit onderwerp komt verder ter sprake in: Jasper Schaaf, Godsdienstkritiek, respect en actieve tolerantie, met name in hoofdstuk 4, Hedendaagse religiekritiek, pp. 71-103.

[9]              Door vrijwel alle klassieke denkers. Immers, zij zijn geneigd een balans te zoeken, omdat ze in de filosofie consistentie nastreven. De gezochte en (deels) gevonden balans is dus vaak zowel praktisch politiek als theoretisch.