Jules – Zelf zonder zelf

De waarde van de naoorlogse Japanse zenvernieuwer Hisamatsu voor onze beoefening is zo groot, dat het een raadsel is waarom zijn receptuur niet dieper is doorgedrongen in de praktijk van meer van onze sangha’s.

“Boeddha kan nooit worden gekend als object maar alleen als een staat van Zelf-Ontwaken, als Ontwaken ontwaakt tot Zichzelf,” zo formuleerde een Japanse hoogleraar filosofie in een artikel uit 1962 een kerninzicht van zen (chan), dat teruggaat tot teksten die worden toegeschreven aan Bodhidharma, de legendarische stichter van zen in het China van de zesde eeuw na Christus.

In 1962 verscheen het artikel in het Japans. In 1965 vond het zijn weg naar een Engelstalig wetenschappelijk tijdschrift over boeddhisme onder de titel “Zen: zijn betekenis voor de moderne beschaving” (“Chan: Its Meaning for Modern Civilization”). Veertig jaar later, in 2005, precies een kwart eeuw na Hisamatsu’s dood, bracht een van zijn leerlingen een herziene Engelse vertaling uit. Het is deze laatste versie waarmee wij het tot de dag van vandaag moeten doen.

Hisamatsu Shin’ichi

De auteur van het artikel was, behalve professor, zelf ook een door de wol geverfde zenleraar. Sterker nog, Hisamatsu Shin’ichi (1889-1980) had het tot zijn missie gemaakt om zen, dat in Japan tijdens de Tweede Wereldoorlog lelijk uit de bocht was gevlogen, te onderwerpen aan een radicale opfrisbeurt.

Na de oorlog startte hij een sangha-nieuwe-stijl, waarin de traditionele hiërarchie werd vervangen door een proces van gemeenschappelijke, dialogische inzichtsontwikkeling. Hij herzag het eeuwenoude compendium van de honderden bestaande koans en bracht dit terug tot één basiskoan, waarmee hij werkte. Om al zijn vernieuwingen is de waarde van Hisamatsu voor onze zenbeoefening in de eenentwintigste eeuw zo groot, dat het een raadsel is waarom zijn receptuur niet dieper is doorgedrongen in de praktijk van meer van onze sangha’s.

Heilloze onderneming

Terug naar zijn statement “Boeddha kan nooit worden gekend als object maar alleen als een staat van Zelf-Ontwaken, als Ontwaken ontwaakt tot Zichzelf.” De consequentie hiervan is dat zelf via een zentraining tot deze staat geraken, de enige valide boeddhaweg is. Hier manifesteert zich een zelfbewust zen, dat andere vormen van boeddhisme de wacht aanzegt. Hisamatsu erkent dat er gelijkwaardige inzichten bestaan binnen Mahayana. Deze vindt hij bijvoorbeeld bij de late Shinran, de reine-landboeddhist uit het dertiende-eeuwse Japan. Wat compatibel is met zen, voldoet. Maar daar houdt het dan ook op.

Zo is het in zijn zienswijze een heilloze onderneming om in oude sutrateksten bij een boeddhafiguur die in de nevelen der geschiedenis is verdampt, te zoeken naar aanknopingspunten voor onze beoefening. De rol van de Pali Canon in het boeddhisme stelt Hisamatsu op één lijn met die van de Bijbel in het christendom.

Letterknechterij brengt vermolmde, geformaliseerde religie voort. In de fictie van een geëxternaliseerde heilsfiguur als “de Boeddha” houdt zulke religie onwetendheid in stand en loopt zij het risico te verzanden in verlies aan functie en geloofwaardigheid. Een dergelijk boeddhisme baart een vacuüm waarin beoefenaars niet tot een werkelijk ontwaken kunnen komen. In het hart van het christendom ontwaart Hisamatsu een gapend gat, dat in een geseculariseerde cultuur een voedingsbodem creëert voor nihilisme.

De betekenis van Hisamatsu’s zen voor de ‘moderne beschaving’ is dat het vermolmde religie, het traditionele zen incluis, de mogelijkheid biedt zich verder te ontwikkelen langs de lijnen van een nieuwe dynamiek, die de tendens van zelfdestructie in onze beschaving adresseert met een passend sociaal-ethisch reveil. Hisamatsu’s zen is een vorm van geëngageerd boeddhisme. Hij bracht zijn sociaal-ethische kader in 1951 tot uitdrukking in een “gelofte aan de mensheid”, een tekst die het lezen en reciteren waard is. Een Nederlandse vertaling van de deze gelofte vind je bijvoorbeeld op de website van Maha Karuna Chan.

Niet-denken

Een zenleraar die in rationele bewoordingen recht-toe-recht-aan kerninzicht en betekenis van zen formuleert, het is ongeëvenaard. Sommigen zullen betwijfelen of zoiets wel mogelijk is. Zen heeft immers van oudsher een sterke focus op alledaags, praktisch handelen en een anti-intellectualistische onderstroom. Zwijgen, niet-denken en niet-oordelen behoren tot de standaardwijsheden van de zencultuur, en niet zonder reden.

Maar zulke wijsheden kunnen in hun toepassing ook buiten hun oevers treden, wanneer spreken, denken en oordelen voor zenbeoefenaars geheel buiten de orde worden verklaard. De combinatie van grote spirituele en grote intellectuele kracht is binnen de zentraditie zeldzaam. Hisamatsu is één van die uitzonderingen die zich langs beide assen weet te bewegen. Hij confronteert beoefenaars die in oude vormen blijven hangen, met een aanpak die een eigentijdse uitdrukking geeft aan traditionele inzichten.

Sommige boeddhisten zullen moeite hebben een principieel zen op zijn intrinsieke waarde te schatten. En zen heeft het zichzelf niet altijd makkelijk gemaakt zich werkelijk te laten kennen. Dit zie je ook bij Hisamatsu. Deze bezigt soms de term “Ware Zelf”. Een voorbeeld is de openingszin van de “gelofte aan de mensheid”, die luidt: “Laat ons ontwaken tot ons ware Zelf”.

Vormloos

Het gebruik van zulke begrippen is zen in zijn geschiedenis op gepeperde kritiek komen te staan van andere scholen en stromingen, tot en met het verwijt dat zen hiermee onboeddhistische voorstellingen in zijn traditie incorporeert. Het is dan ook van belang een beladen term als “Ware Zelf” te plaatsen in de context van Hisamatsu’s artikel.

Zelf is bij hem altijd ‘vormloos’, en ontwaken tot dit zelf is ontwaken tot het inzicht in de leegte (sunyata) van ons oorspronkelijk gelaat. In ontwaken tot ons “Ware Zelf“, het “Zelf-Ontwaken van een Ontwaken dat ontwaakt tot Zichzelf,” zitten alle boeddhistische inzichten meeverpakt, van anatman tot en met voorwaardelijk ontstaan (pratitya-samutpada). Ons “Ware Zelf“ is een zelf zonder zelf.

In een vorige bijdrage schreef ik over Thich Nhat Hanh, die in zijn herziene vertaling van de Hartsutra uit 2014 “leegte” telkens voorziet de toevoeging “zonder afzonderlijk zelf”, ter vermijding van misverstand. In deze geest zou ik gelukkiger zijn wanneer wij Hisamatsu’s gelofte aan de mensheid laten aanvangen met de woorden “Laat ons ontwaken tot ons Vormloze Zelf”.

Zolang we recht doen aan de bron waaruit zen zijn inspiratie put, hebben we de vrijheid om zelf met taal te spelen, in de wetenschap dat iedere uitdrukking onvolkomen is. Dus hebben we ook de vrijheid Hisamatsu’s begrippenkader aan te passen, wanneer dit voor de duidelijkheid dienstig is.

Laat ons deze vrijheid dan ook nemen en Hisamatsu niet letterlijk op zijn woord nemen. In naam van de innerlijke dynamiek die zen moet hebben om dartel en springlevend te blijven, zal het zich in onze handen en harten altijd verder moeten blijven vernieuwen.

Taigu