Handelingsverlegenheid – Die houden we erin!

Het woord kwam langs in een gesprek over de veranderingen in de zorg. Het sloeg op gemeenteambtenaren die niet altijd weten hoe ze om moeten gaan met de nieuwe regelingen. Ik had nog nooit van ‘handelingsverlegenheid’ gehoord, maar vond het wel een grappige term. Waarom eigenlijk?

Allereerst moest ik natuurlijk grinniken omdat het woord alle bange voorgevoelens bewaarheidt waarmee de verbouwing van de zorgregelingen ontvangen is. Als zelfs ambtenaren niet weten wat ze moeten doen, dan is er echt iets loos. Zij worden immers aangesteld omdat ze weten hoe je moet handelen. Als je verlegen bent, durf je juist niet te handelen. Je wacht af en je bent onzeker. Niet echt de houding van een overheidsdienaar.

Na dit toefje leedvermaak boor ik een wat diepere betekenislaag aan. Als we na alle secularisatie nog ergens in geloven dan is het de vooruitgang. Die heeft ons zelfverzekerd gemaakt. Voor elk probleem is er een uitweg. Wie handelingsverlegenheid opbiecht, vloekt in de vooruitgangskerk. Onze favoriete uitgang uit elk doolhof is de vooruitgang.

OK, soms breekt er een crisis uit die we vervolgens met een hoofdletter schrijven. Maar als we nu maar stil blijven zitten terwijl we geschoren worden, dan kunnen we daarna weer fris op weg naar verse vooruitgang.

Het vooruitgangsgeloof is een tamelijk recente uitvinding, maar er klinkt toch iets in mee dat van alle tijden en plaatsen is. Omdat mensen cultuur hebben, zijn ze gespitst op wat lukt. Mensen geloven in hun kunnen, anders zouden ze bij de pakken neerzitten.

Tegelijk hebben mensen er in elke cultuur weet van dat het zo hevig mis kan gaan dat je er verlegen mee bent. Het breekt je bij beide handen af. De mensheid is in staat hele werelden te bedenken, maar de ideale wereld verwezenlijken – ho maar. Mensen zijn ‘geniale prutsers’ (Jean Paul van Bendegem). Knappe knoeiers dus.

Als deze paradox typerend is voor de mens, waarom hebben we dan voor dit menselijk tekort niet al lang zo’n fraai woord als ‘handelingsverlegenheid’? Ontbreekt het ons aan zelfkennis?

Ik denk dat het komt door de rol die macht speelt in de manier waarop samenlevingen georganiseerd worden. Macht maskeert het tekort door een eenduidige vorm van gedrag op te leggen en die als volmaakt te verkopen. Machtsbekleders hebben als lijfspreuk: ‘Zo zit het en zo moet het’. Als je geacht wordt als politicus of ambtenaar wetten te maken en te handhaven, dan moet je zekerheid uitstralen. Elke leidinggevende weet dat je positie wankelt als je in verlegenheid gebracht wordt.

Die zelfde zekerheid is trouwens eigen aan religieuze leiders. Zij beheren een duidelijke boodschap, inbegrepen wetten en regels voor wat zij propageren als een correcte en geslaagde manier van leven. Religies hebben zekerheden in de aanbieding. De zekerheid van het leiderschap en de zekerheid van de boodschap versterken elkaar. Dat leiders of gelovigen hun handelingsverlegenheid zouden erkennen, is nauwelijks denkbaar.

Nog sterker: religies bieden remedies voor de knoeierskant van de mens. Ze schenken vergeving van zonden. Of ze verkondigen de mogelijkheid van een volgend leven – aards, hemels of hels – als boetedoening of als beloning. Heil heelt falen. Nieuwe zekerheid gloort.

Toch kan religieuze betekenisgeving ook afwijken van dit patroon. Dan opent ze ruimte om van handelingsverlegenheid een deugd te maken. Zekerheid opleggen is niet altijd menswaardig. Macht kan worden misbruikt voor valse zekerheid. Wie kwetsbaarheid rehabiliteert als waarde, ondermijnt de vanzelfsprekendheid van macht. Dat maakt mensen menselijker. Je hoeft je niet altijd te laten gelden. Onzekerheid mag. Je mag zelfs ergens mee verlegen zijn.

Eigenlijk is het perspectief van de macht vooral dat van de knappe, geslaagde mens. De prutsende knoeier wordt zichtbaar in het perspectief van de handelingsverlegenheid.

Die houden we er dus in.