De God van Israël vond mindfulness uit, niet de boeddhisten

Christenen van uiteenlopende denominaties hebben hun eigen christelijke meditatie. Op intranet zijn tal van protestantse gemeentes, rooms-katholieke parochies, praktijken van hulpverleners en organisaties te vinden, die ermee actief bezig zijn. Een bron van inspiratie voor hen vormen monniken uit de 3de en 4de eeuw . Deze kluizenaars en kerkvaders leefden in de woestijn van bijvoorbeeld Egypte om zich te wijden aan God door te bidden, te vasten en te mediteren. Een daarvan was de later invloedrijke Johannes Cassianus (Latijn: Ioannes  Eremita Cassianus,360-435).

In maart 2014 meldde de schrijver en voormalig vrijgemaakt-gereformeerde predikant Philip Troost op de site van het Christelijk Informatie Platform (CIP): ‘Boeddhisten zijn niet de uitvinder van mindfulness. De uitvinder is de God van Israël.’ Onderstaand artikel geeft een indruk van wat door gaat voor christelijke meditatie en enkele meningen erover.

Geheiligd lezen

Is meditatie christelijk? Sterker nog: christelijke meditatie heeft juist zijn wortels in de bijbel, die mediteren zelfs gebiedt. Dit schrijft de non-profit organisatie All About GOD Ministeries, Inc. All… is opgericht in de VS in 2002. Overpeinzen of overdenken heet in de bijbel ‘mediteren’ volgens de organisatie en zij verwijst bijvoorbeeld naar Jozua 1:8 ‘Leg dat wetboek geen moment terzijde en verdiep je er dag en nacht in, opdat je je aan alles houdt wat erin geschreven staat.’

All… schrijft dat tegenwoordig meditatie in het algemeen wordt gezien als een praktijk van de New Age beweging. Echter, op zijn minst al sinds de 4^de eeuw gebruiken kloosterorden traditioneel de ‘lectio divina’. Dit betekent ‘geheiligd lezen’. Dit ‘geheiligde lezen’ begint met lezen (‘lectio’), daarna volgt de overweging (‘meditatio’) en de contemplatie (‘contemplatio’) en ten slotte het gebed (‘oratio’).

Volgens All… zijn er drie momenten voor ‘meditatie’. Twee momenten zijn voor het slapen gaan aan het eind van de dagen aan het begin van de dag bij het opstaan. Een derde moment wordt aangegeven door het citaat: ‘tenslotte hebben we allemaal een specifiek moment op de dag nodig waarop we ons in Gods Woord begeven, zodat dit gedurende de dag tot ons kan spreken.’

Vernieuwing

Van de divina lectio naar contemplatio. De ‘contactorganisatie’ Contemplatio verlangt naar contemplatieve vernieuwing van de kerk, zodat het vuur van contemplatie wordt aangewakkerd. De organisatie wil dit op twee manieren doen:

1. Door het verbinden van mensen zich bezig houden met contemplatieve verbinding. Op de website van de organisatie zijn blogs, artikelen over het onderwerp. Activiteiten worden zo onder de aandacht gebracht.
2. Het gesprek op gang brengen over contemplatie van predikanten, theologiestudenten en kerkelijk kader. Dit omdat de eigen spiritualiteit van predikanten en voorgangers ondergesneeuwd dreigt te raken.

Daarbij wil zij in ons land de divina lectio stimuleren. ‘Deze contemplatieve manier van bijbellezen zien we als een veelbelovende en verrijkende spirituele bijbelleespraktijk voor de kerk van vandaag.’ De Theologische Universiteit van Kampen ontwikkelt een eenjarige mastervariant, waarbij ook Contemplatio betrokken is.

Contemplatie

Op zijn site Léven in de kerk geeft de vrijgemaakt-gereformeerde predikant Jos Douma een etymologische uitleg van het woord ‘contemplatie’. Het betekent ‘beschouwing vaak gebruikt in de betekenis van mystieke beschouwing van spirituele thema’s’. Hij legt uit dat het woord is afgeleid van ‘contemplatio’, dat kan worden teruggebracht tot ‘contemplo’. Dit is een samengesteld woord ‘con’ en ‘templum’. ‘Con’ drukt een samengang of gelijktijdigheid aan. ‘Templum’ werd gebruikt voor de ruimte waar de Romeinse priester (augur) ‘de goden interpreteerde door waarneming van voorvallen binnen de gepredefinieerde ruimte of ‘templum’.’

Douma’s Léven in de kerk is een oefenruimte voor spiritualiteit: ‘Mijn missie formuleer ik het liefst met deze woorden: mensen helpen om in de Jezusruimte te zijn.’ Hij is docent spiritualiteit sinds 2013 aan de Evangelische Theologische Faculteit in Leuven. Ook geeft hij geregeld colleges preekkunde aan Theologische Universiteit, Kampen.

Op zijn site Nieuwe inspiratie staat een lijst met vragen en antwoorden over meditatie. Een van die vragen is: ‘13. Is mediteren eigenlijk niet hetzelfde als gewoon gelovig bijbellezen?’

Volgens Wikipedia is een ‘augur’, een priester in het oude Rome en een vogelwichelaar. Hij was een bemiddelaar tussen de godenwereld en de mensenwereld en bepaalde de wil van de goden aan de hand van het vluchtpatroon van vogels. De augures speelden een belangrijke rol in de Romeinse samenleving.

Ierse Benedictijn

WCCM is de afkorting van World Community for Christian Meditation (Wereldgemeenschap voor Christelijke Meditatie). Het is een spirituele gemeenschap voor alle christelijke denominaties, opgericht door de Ierse Benedictijner monnik John Main in 1991. Sindsdien is de organisatie fors gegroeid, is te lezen op de site uit 2020.

De Benedictijn vond zijn inspiratie bij de vroeg-christelijke monniken uit de 3^de en 4^de eeuw, naar wie All… ook verwijst. Zij hadden een eenvoudige traditie van stil en contemplatief gebed, dit spreekt Main aan. Hij vindt deze ook voor niet-monniken van belang. WCCM: ‘Zijn grote werk is het weer in het leven van de kerk terugbrengen van de contemplatieve dimensie van het christelijk geloof.’

Het gebedswoord ‘maranatha’ brengt stilte en is niet magisch. Bij het herhalen ervan gaat het erom zichzelf vergeten, dat wil zeggen het egobewustzijn te vergeten.  Door het zeggen ervan ‘laten we alle beelden, woorden en gevoelens achter ons. Woorden laten ons over onze ervaring nadenken. Maar dat nadenken buigt ons altijd terug op onszelf, ons ego. Zelfs als we over God nadenken, zijn het ónze woorden en ónze begrippen.’ Door het proces van het herhalen van de mantra van het gebedswoord komt er een zuivering op gang, aldus de site van WCCM.

Volgens de oprichter van de organisatie John Main koos de woestijnvader Cassianus een vergelijkbare vorm van gebed. Het doel is God te leren beminnen om wie God werkelijk is. En uiteindelijk: ‘We gaan meer ervaren en begrijpen van wat Paulus bedoelt in Galaten 2:20: ‘…ikzelf leef niet meer, maar Christus leeft in mij’.

Maranatha is Aramees, de taal die Jezus sprak en betekent: ‘Kom Heer’ of ‘De Heer komt’. In het deel van de site Hoe mediteer je? staat de meditatie instructie.

De protestantse kerk

Vacare is een platform voor meditatief leven van de protestantse kerk (PKN). Dit initiatief ‘staat open voor iedereen die zich samen met anderen wil oefenen in meditatief leven.’ Meditatie kan helpen om spirituele verbondenheid te vinden in een tijd waarin mensen zoeken naar diepgang en authenticiteit. Het is echter geen doel op zich. De organisatie schrijft op zijn website: ‘Als je geregeld mediteert, kom je dichter bij je ware zelf en word je steeds meer de mens zoals God die bedoelt.’ De organisatie heeft goede contacten met onder andere de Wereldgemeenschap voor Christelijke Meditatie.

Op de site staan diverse pagina’s, waaronder ‘cursussen en trainingen in meditatie’ en ‘lichter leven met meditatie’.

‘Vacare’ is Latijn voor ‘vrij zijn’. Vakantie is afgeleid van ‘vacatio’ van het werkwoord ‘vacare’. Dit werkwoord is een ook een oude monastieke term en verwijst naar ‘een waarlijk vrij mens te zijn in de relatie tot God.’

Remonstranten

Op de website van de remonstranten staat het artikel Mindfulness. De site schrijft dat het Oude Testament vergeven is van de krachtpatsers, die het geloof aan de man moesten brengen, maar het christendom van het Nieuwe testament is echter meer vergeestelijkt. Jezus gebruikt geen brute kracht. Vriendelijkheid en geweldloosheid, kennis, aandacht voor geestelijke groei zijn belangrijker. Het lichaam wordt de tempel van de ziel genoemd.

De site neemt stelling tegen de nog steeds bestaande gedachte dat vergeestelijking hand in hand gaat met lichamelijke aftakeling. De opvatting dat ‘het geestelijke superieur’ is en het lichaam alleen maar afleidt is over het algemeen passé. ‘De gedachte dat lichaam en geest een geheel vormen en dus beide “in conditie” gehouden moeten worden, is gangbaar geworden.’ In de huidige mindfulness gaat vergeestelijking samen met lichaamscultuur. Geen gek idee als God lichaam en geest heeft geschapen als verschillende dimensies van een eenheid, aldus de remonstranten.

Onbijbels

EO-visie publiceerde in mei 2009 Achter de glimlach van de Dalai Lama. Daarin geeft Martin Kamphuis ook onverholen kritiek op de meer vooruitstrevende christenen. Auteur Gert-Jan Schaap van  EO-visie schrijft dat Kamphuis een fanatiek Tibetaans boeddhist was, die de werkelijke verlossing vond in het kruis van Christus en brak met de Boeddha.

Een lang citaat over meditatie: ‘Vooral binnen katholieke kringen worden meditatietechnieken zelfs geïntegreerd in de geloofsbeleving. Hoe kijkt Martin daar als ex-boeddhist tegenaan? “Die technieken zijn niet onschuldig,” waarschuwt Kamphuis. “Je doelt waarschijnlijk op het zenboeddhisme, dat in veel katholieke kloosters wordt beoefend. Er is momenteel een grote beweging in de christenheid, die men ‘contemplatieve spiritualiteit’ noemt. Daarbij zet men allerlei mystieke praktijken in om een soort bewustzijnsverandering te bewerkstelligen. Het doel zou een diepere relatie met God zijn. Maar in de mystiek beoefen je een meditatie waarbij je een eenheidservaring zoekt. Dat is onbijbels, want het gaat eigenlijk niet om een relatie met God, maar om in elkaar op te lossen.’

Christfulness

EO-visie geeft in het artikel van juli 2014 Christelijke mindfulness? Drie gedachten adviezen om een weloverwogen mening te vormen over mindfulness. Het artikel opent met de opmerking dat er christelijke voor- en tegenstanders zijn van mindfulness die even hard roepen om hun gelijk: ‘De bron is onzuiver, dus daarmee de hele mindfulness!’ of juist ‘De oefeningen zijn zo’n verrijking in mijn relatie met God!’

De eerste van de drie gedachten gaat over het verschil tussen het boeddhisme en het christendom. Christenen geloven dat alleen Jezus een mens kan bevrijden van zijn zondige leven. ‘Boeddhisten geloven dat je door de geestelijke oefeningen jezelf wèl kunt bevrijden van je kwalijke kanten. De oefeningen van mindfulness zijn dè weg om vrij te komen van lijden en pijn. Ook de naar het Westen gehaalde versie gaat hier (vanzelfsprekend) van uit.’ Als deze gedachte geen aanleiding is om mindfulness in de prullenbak te gooien, suggereert de auteur, dan zijn er nog twee.

Bij gedachte twee wordt de opmerking van Philip Troost aangehaald dat God mindfulness uitvond. Of christelijke meditatie wel of niet bestaat is misschien niet de vraag, aldus EO-visie. Wel de vraag: ‘Hebben christenen waardevolle bijbelse levenslessen laten liggen en zijn anderen hier wel blij mee ‘aan de haal’ gegaan?’ EO-visie haalt Troost aan: ‘Laten we ons dan ook bezinnen op de vraag hoe we als gelovigen opnieuw ontdekte levenswetten weer kunnen inkaderen en verantwoorden vanuit het christelijk geloof.’

Bij de derde gedachte wordt een analogie gebruikt van een huis. De fundamenten bepalen hoe stevig een huis is. Voor christenen is de genade van Christus het fundament, waarop zij hun leven mogen laten rusten, toetsen en opbouwen. Iemand die weet wie zijn Bron is, heeft door zijn verbintenis met Christus geen angst om besmet te maken.

Ten slotte concrete adviezen:

1. Kies ‘mindfulness’ zorgvuldig om je te helpen meer te leven zoals Christus het heeft bedoeld.
2. Als je ‘mindfulness’ kwalijk vindt, kies dan een andere manier om je te ontspanning of om je relatie met God te versterken. ‘Waarom het jezelf (en je geweten) onnodig moeilijk maken?’
3. Heb je moeite hebt met de bijklank van ‘mindfulness’, overweeg dan een ander woord. ‘Veel christenen spreken bijvoorbeeld liever van ‘aandachtig leven’ of ‘Christfulness’.’

Het artikel Wat christelijke meditatie met je doet in EO-visie van augustus 2018 is een meditatie instructie met toelichting. Het artikel opent met: ‘Door biddend en in stilte een Bijbelgedeelte te overdenken, kun je een ontmoeting hebben met God.’

Stilte kan veel in gang zetten en er kan opeens van alles opkomen, zoals boosheid, onrust en verdriet. Bij langere stilte slaat de weerstand tegen de stilte om in blijdschap en rust. ‘Dat schept ruimte voor een andere aanwezigheid, waarin een ontmoeting kan ontstaan tussen Schepper en schepsel.’ God spreekt volgens EO-visie ‘zachtjes, subtiel en zonder stemverheffing.’ Na deze inleidende passage volgt de meditatie instructie.

EO-visie geeft raad: ‘Sta je voor een keuze? Realiseer je dan dat er pas van een echte keuze sprake kan zijn wanneer je verschillende goede dingen tegen elkaar afweegt.’

Occult

Het Reformatorisch Dagblad publiceerde in juni 2018 het artikel ‘Mindfulness is occult’  en voert ds. De Nooij op, voorzitter van de Stichting Evangelie, Nieuwe Spiritualiteit en Esoterie (Sense). Tijdens een informatiebijeenkomst over nieuwe vormen van religie sprak hij over de populariteit van mindfulness als manier om stress te bestrijden. De Nooij: ‘Bij mindfulness, evenals bij yoga, moet je zaken bekijken en observeren en je gedachten en gevoelens daarbij uitschakelen. Hierdoor verandert je bewustzijn en sta je open voor andere machten.’ Het kan daardoor een toegangspoort zijn tot de duisternis. Hij waarschuwt christenen voor deze occulte therapie. Ds. De Nooij: ‘Als je gaat leven vanuit de werkelijkheid van Gods Koninkrijk heb je al die trainingen niet nodig.’

Het artikel van het Reformatorisch Dagblad Mindful mediteren over Psalm 92 van juli 2016 is inventariserend en laat het aan de christelijke lezer om een mening te vormen. De toon is anders dan het vorige artikel. De vraag was of christelijke varianten van mindfulness bijbels verantwoord zijn, is de geest uit de fles?

Wolly Touwen, verpleegkundige en oefentherapeut is ‘christfulness’-trainer. Zij kon zich niet vinden in de boeddhistische grondbeginselen van mindfulness: ‘Christenen die aan mindfulness doen lopen het risico dat ze God niet meer nodig hebben.’ De auteur van het artikel, Janita van Hoeven-Ten Voorde: De cursus van Touwen, die uit zes avonden bestaat, wil juist het verlangen van een christen naar God laten groeien. Centraal staat Psalm 139:23: ‘Doorgrond mij, o God! En ken mijn hart; beproef mij, en ken mijn gedachten.’ Met name mensen met depressie volgen de cursus, die bestaat uit elementen van christelijke meditatie, maar ook bewustzijns-. ademhalings- en ontspannings­oefeningen. Het volgen van een christelijke cursus mindfulness is populair. De cursisten zijn huiverig voor seculiere mindfulness vanwege de boeddhistische grondslag ervan.

Natuurarts en voormalig huisarts Ruud van der Ven zegt dat christelijke mindfulness niet zonder risico is, omdat mensen passief kunnen worden en in trance kunnen raken. Dit kan dan leiden tot een opening voor de gevallen wereld. ‘Onbedoeld kan een christen dan van de regen in de drup komen.’

Voor Bastiaan Visser, gz-psycholoog bij de Stichting voor Ambulante Geestelijke Gezondheidszorg (Stagg), gaat het afwijzen van mindfulness enkel en alleen vanwege de boeddhistische grondslag te ver. ‘Bijna geen enkele therapie in de geestelijke gezondheidszorg heeft een christelijke basis. Meestal bevatten ze een humanistisch wereldbeeld en maak ik een vertaalslag.’ Visser geeft de christelijke variant van mindfulness ‘Leven met aandacht’. Daarbij heeft hij de boeddhistische elementen weggelaten en Benedictijnse elementen toegevoegd, zoals meditatie op basis van Psalm 62. De waarschuwing voor occultisme vindt hij onterecht.

Christenen zijn verdeeld over mindfulness, aldus Van Hoeven-Ten Voorde en zij wijst daarbij op de kritiek op de mindfulness-hype.

Weg naar de duivel

Op de site van Teun de Jager Over God en goden trek hij fel van leer weer tegen afgoderij en spreekt zich uit voor het dienen van God.

In het artikel De weg van de contemplatie, de Spiritualiteit  betoont De Jager zich een fel tegenstander van de lectio divina dat volgens hem afgoderij is. ‘Misschien is het wel een van de meest misleidende vormen, omdat zij immers gebruik maakt van het Woord van God!’ Ook de EO krijgt een veeg uit de pan, omdat de omroep groots uithaalt om de contemplatieve praktijken bij het kerkvolk in te voeren. Duidelijk blijkt dat deze dingen ‘geleend’ zijn van de roomse kerk, schrijft hij. Uitgebreid wordt verwezen naar de woestijnvaders, Ignatius van Loyola, Benedictus en Henri Nouwen. Overigens, Henri Jozef Machiel Nouwen was een Nederlandse katholieke priester van het aartsbisdom Utrecht, hoogleraar aan Amerikaanse universiteiten en schrijver van christelijke boeken.

Het artikel De weg… eindigt met: ‘Hoe triest dat de EO niet het evangelie van God predikt, maar de mensen juist de weg naar de duivel wijst!’

‘Vleselijke mensen’

The salt of the earth wijst in het artikel Het gevaar van mindfulness van september 2020 op het geestelijke gevaar van mindfulness. Dit is: ‘dat je door bewustwording van jouw ziel en lichaam, jij deze niet met je zelf verbindt maar met de machten van het koninkrijk der duisternis.’  De redenering is dat door het overnemen van leringen, tradities, technieken en methoden van het boeddhisme iemand de weg van God verlaat en zich inlaat met boze geesten.

Het antwoord op de vraag: ‘Bestaat er christelijke mindfulness?’ is ronduit ‘Nee!’. De geest van de wereld is werkzaam in de kinderen van de ongehoorzaamheid en zij behoren de wereld toe, aldus The salt… De kinderen van God zijn hervormd in hun denken en gehoorzamen Hem en houden zich verre van allerlei dwaalleren.

Christfulness klinkt vroom, maar is verchristelijke mindfulness van ‘vleselijke mensen’, die God niet liefhebben en toebehoren aan de wereld. Christfulness rekent volgens The salt… niet af met het ‘vlees’, maar hij blijft leven en kan regeren. Iemand die het Jezusgebed mediteert, bij het inademen ‘Jezus Christus Zoon van God’ en uitademen ‘Wees mij zondaar genadig’ is een zondaar.

Mindfulness is een occulte leer en de christelijke mindfulness, die zoveel christelijke gemeenten heeft overgenomen, is een dwaalleer Zij zijn overgenomen uit het boeddhisme en hindoeïsme, aldus de auteur van The salt… Er is maar één Weg en dat is Jezus Christus.

Commentaar

Christelijke mindfulness blijkt populair te zijn onder christenen van allerlei pluimage. Een van de redenen is dat dit hen dichter tot God zou brengen. Zij zijn echter beducht voor de boeddhistische grondslag van de seculiere mindfulness. Andere christenen wijzen vanwege die grondslag en vanwege de ‘rooms-katholieke’ lectio divina christelijke mindfulness resoluut af en gebruiken daarbij grote woorden als ‘dwaalleer’ en ‘afgoderij’.

Wat is die christelijke mindfulness? Jos Douma werd gevraagd of het niet gewoon ‘vroom bijbellezen’ is. Hij schrijft dat het meditatieve altijd een onderdeel is van gelovig bijbellezen. Volgens hem bestaat daarbij het risico van een afstandelijke en verstandelijke manier van omgaan met de bijbel. Douma: ‘Maar uiteindelijk gaat het erom dat je als gelovige geen tegenstelling meer ervaart tussen studie en meditatie, tussen informatie en transformatie.’ Is dit wel een antwoord op de vraag?

Van Dalen schrijft over ‘mediteren’: zich concentreren op zijn innerlijk; diep nadenken. Dus is christelijke mindfulness inderdaad niet meer dan ‘vroom bijbellezen’? Contemplatio, die samenwerkt met de Theologische Universiteit van Kampen heeft het over lectio divina als een veelbelovende manier van bijbellezen en is daarbij niet de enige.

De Benedictijn John Main is een pleitbezorger van het gebruik van het gebedswoord ‘maranatha’, Aramees voor ‘Kom Heer’ of ‘De Heer komt’. Het woord brengt stilte en is niet magisch. ‘De mantra of het gebedswoord is een symbool voor de eenheid en eenvoud van God,’ is te lezen op de site. Woestijnvader Cassianus gebruikte ‘God kom mij te hulp, Heer haast u mij te helpen’ uit Psalm 40, een lied van de bijbelse Koning David.

Volgens Douma is een mantra iets anders dan een bijbeltekst, omdat een mantra meestal betekenisloos is, maar ‘maranatha’ en de mantra van Cassianus zijn niet betekenisloos. Douma: ‘Een bijbeltekst is (uiteraard) nooit betekenisloos (alleen maar klank) en het herhalen ervan heeft als doel dat het dieper doordringt in je hart en dat je je steeds meer bewust wordt van de werkelijkheid waarover het in het betreffende bijbelwoord gaat.’

In het antwoord op de vraag aan Douma over het verschil tussen christelijke en oosterse meditatie schrijft hij: ‘Van die laatste weet ik niet zoveel.’ Hij heeft wel een mening: ‘Essentieel voor christelijke, bijbelse meditatie is dat het gaat om de ontmoeting met God die woont in de hemel.’ In oosterse meditatie gaat het over het ledigen van de geest, bij christelijke meditatie om het vervuld raken van de Geest van Christus.’ Oosterse meditatie is gericht op het losmaken van de wereld en het opgaan in ‘het kosmische Al’. Christelijke meditatie zet daarentegen de gelovige altijd weer met beide benen in Gods wereld ‘om daar te leven in de navolging van Christus’. Conclusie van Douma: ‘Tussen oosterse meditatie en christelijke meditatie is dus een wereld van verschil.’