Wouter Doorn – Sila, Samadhi, Pañña

Ik zit in Thailand tegenover mijn meditatieleraar Ahba, een Birmese boeddhistische monnik die in de jaren ’80 Myanmar (Birma) uit vluchtte. Na te voet honderden kilometer door de Thaise jungle te hebben afgelegd vestigde hij zich als abt in een klein houten kloostertje in ‘the middle of nowhere’ in Noord-Thailand.

Ahba woont nog steeds in dezelfde houten kuti (huisje). Inmiddels wel voorzien van stromend water, redelijk betrouwbare elektriciteit en, jawel, een airco. Om hem heen is zijn klooster in de loop der jaren uitgegroeid tot een van de grootste kloosters van Noord-Thailand en zijn Pali school (de taal van de oude boeddhistische geschriften die de monniken in zijn klooster bestuderen) is al jaren de nummer één van het land, waarvoor hij een koninklijke onderscheiding heeft gekregen.

Toch is het niet om Pali te leren dat ik tegenover hem zit. Ahba staat binnen de beoefenaren van het boeddhistische pad in Thailand en Myanmar bekend als een befaamd meditatieleraar. Monniken uit de wijde omgeving reizen soms dagen om hem eerbetoon te kunnen geven en hem om advies voor hun meditatie te vragen. Specifiek onderwijst Ahba samatha meditatie. Samatha betekent zoveel als kalmte of concentratie, en vormt samen met sila (moraliteit) en pañña (wijsheid) de drie pilaren van de boeddhistische beoefening.

Samatha meditatie is er op gericht je mind (bewustzijn) te zuiveren. Een zuivere mind is een voorwaarde voor het kunnen laten opkomen van wijsheid. Ahba vergelijkt het met een raam. Als het raam vies is zie je niet wat er buiten gebeurt. Maak je het raam wat schoner dan kun je er wat beter doorheen kijken. Pas als het raam helemaal schoon en zuiver is kun je precies zien wat zich buiten afspeelt. Door middel van samatha meditatie kalmeer en concentreer je je mind waardoor hij zuiver en helder wordt en je de werkelijkheid kunt doorgronden.

In het Westen wordt vaak wat laatdunkend over samatha gedacht. Het gaat in het boeddhisme toch immers om het bereiken van inzicht, daarom is vipassana (ook wel droge inzichtsmeditatie) veel beter. Vaak wordt in dat licht heel selectief naar de suttas (leerredes van de Boeddha) gekeken om aan te tonen dat de Boeddha ook enkel vipassana zonder samatha onderwees, en de beoefening van samatha eigenlijk helemaal niet nodig is. Maar wie de suttas goed bestudeert weet dat de Boeddha als het om meditatie gaat voornamelijk over samatha, en dan ook nog eens vaak over de jhana (zeer hoge en zuivere niveaus van concentratie) spreekt, daar hoef je niet selectief voor te zoeken.

Argumenten tegen samatha zijn meestal variaties op hetzelfde thema. Ten eerste duurt het ontwikkelen van concentratie lang, misschien wel je hele leven, waardoor je geen inzicht zou kunnen ontwikkelen. Ten tweede zou concentratie potentieel een nieuwe hindernis op het pad kunnen worden omdat je in zulke prettige mentale zijnstoestanden terecht kunt komen dat je daar helemaal verzot op raakt en niet meer geneigd bent je verder te ontwikkelen.

Dat laatste risico klopt. Ten minste, als je van plan bent te gaan mediteren op basis van een online cursus of boek, of met behulp van een leraar die zelf niet de nodige verdieping heeft ervaren. Voor samatha meditatie is echte persoonlijke begeleiding door iemand die verder is op het pad een absolute must. Iemand die elke keer als je denkt dat je iets hebt bereikt, als je bijzondere dingen ziet, fijne gevoelens ervaart, je “ik” vervaagt, telkens als je denkt dat je hoge concentratie of diep inzicht hebt vriendelijk glimlacht en zegt dat dat allemaal leuk en aardig is maar dat je beter gewoon nog even door kunt gaan omdat je er nog lang niet bent.

Op zich zit er ook een kern van waarheid in de eerste gedachte. De ontwikkeling van concentratie is inderdaad niet gemakkelijk. Alleen is het idee dat je het daarom dus zomaar kunt overslaan wat typisch voor onze huidige tijdsgeest die alles maar snel, snel, snel wil. Samatha meditatie is een langzaam slijpproces waar veel geduld en doorzettingsvermogen voor nodig is. Het is in dit slijpproces dat je de mind zuivert.

Ahba schud altijd glimlachend zijn hoofd als het gaat om mensen die een ongeduldig een kortere weg proberen te begaan in het meditatieproces. Er wordt veel gepraat over wijsheid en inzicht-niveaus, alsof ze voor het oprapen ligt. Woorden zijn gemakkelijk, zegt hij dan, doen is moeilijk. Verlangen naar inzicht, naar resultaat, is vandaag de dag de grootste hindernis in de boeddhistische beoefening.

Gewoon geduldig mediteren, adviseert Ahba, langzaam maar zeker, zonder te willen. De goede paramis (hoge mentale kwaliteiten) die je in dit leven verwerft neem je gewoon mee naar je volgende leven. Het is onze zeer beperkte waarneming van de relativiteit van tijd die voor ongeduld zorgt. Als je juist beoefent maakt het niet meer uit of het nog een dag, een jaar, een leven of honderd levens duurt. Je zult je doel uiteindelijk bereiken. Gehaaste spoed is zelden goed, dat geldt dubbel en dwars voor het ontwikkelen van je mind.

Er is nog een ander punt dat wellicht voor frictie zorgt als het gaat om samatha meditatie. Je kunt het proces namelijk niet los zien van de rest van je leven. Wil je de mind kalmeren dan zul je moeten leven op een manier die het opkomen van mentale hindernissen zoals wroeging en spijt voorkomt. Dat wil zeggen, je moet je moreel gedragen. Moreel gedrag in dit kader wil zeggen dat je er op een steeds dieper niveau naar streeft je te houden aan de leefregels die de Boeddha adviseert: afzien van doden, afzien van stelen, afzien seksueel wangedrag, afzien van verkeerd spreken (liegen, roddelen, grof taalgebruik of splitsend spreken), afzien van het gebruik van bedwelmende middelen die de aandacht verstoren (met name alcohol).

Als je dit op een steeds dieper niveau beoefent dan ontwikkel je ook in toenemende mate bewuste aandacht (ook wel vertaald als mindfulness). Zo verdiept en verfijnt je beoefening zich. Juist moreel gedrag en sterke bewuste aandacht zijn een keiharde voorwaarde en conditie voor concentratie. Ze vormen de vruchtbare grond waarin kalmte en concentratie kan wortelen. De stilte en zuiverheid die zo kan groeien is de voorwaarde voor het tot bloei komen van wijsheid.

Als je een vies lichaam hebt, vol wratten, puisten en pus, en je hangt daar juwelen aan, is het dan plotseling een mooi lichaam? Nee. Stel je hebt een schoon lichaam, alles is puur en zuiver, is een dergelijk lichaam dan mooi ook al hangen er geen juwelen aan? Ja. En als je een dergelijk mooi lichaam met juwelen versiert wordt het nog mooier. Net zo is het met samatha en vipassana. Samatha maakt de mind en het lichaam schoon en zuiver, vipassana zijn de kroonjuwelen. Als je alleen maar inzicht wil dan is het alsof je probeert de kroonjuwelen van wijsheid aan de onzuivere vieze mind te hangen.

Toch luistert men vaak liever naar iemand die telkens maar inspirerend over wijsheid spreekt dan naar iemand die je vertelt dat het een lange weg vol beproevingen is, waar doorzettingsvermogen en geduld voor nodig zijn. Dat je je verlangen in toom moet houden, onder controle moet krijgen en uiteindelijk vernietigen.

Het zou mooi zijn als er in de beoefening van het boeddhisme weer meer nadruk op moraliteit en concentratie zou komen te liggen. Het is uiteindelijk de zuivere mind die vol liefde en geduld de wereld in kijkt en een werkelijke veilige haven voor alle wezens vormt.

Bezoek voor meer informatie https://buddho.nl