Dolende zielen: een dementie à deux

Vlak voor haar dood zei mijn eenentachtigjarige moeder tegen me: ‘Wil je geloven dat ik geen idee heb hoe ik hier gekomen ben?’ En mijn even oude vader: ‘Ik ben helemaal kapotgeschoten. Begrijp je wat ik bedoel? Ik sta de hele dag versteld.’ Ik zei: ‘Ik begrijp precies wat je bedoelt.’

Ton, Hans en Miep

Antonius Jozef van Dam

Afgelopen donderdag, 26 april 2012, is mijn vader gecremeerd. Antonius Jozef van Dam, roepnaam Ton, geboren op 6 september 1929, gestorven op 21 april 2012 om twee uur ‘s nachts.

Graag wil ik je iets vertellen over zijn laatste jaren, waarin hij alles kwijtraakte. Zijn verstand, zijn zelfbeschikkingsrecht, zijn vrouw, zijn geheugen en daarmee zijn vrienden, zijn familie, zijn kennissen en van lieverlee zijn hele verleden, zijn huis, zijn spulletjes, zijn zelfredzaamheid, zijn gezondheid, zijn eetlust, en ten slotte zijn leven.

Een nieuwe vriendin

Zijn vrouw raakte hij niet eenmaal kwijt maar vele malen. Eerst aan hun dementie à deux, toen ze van de ene op de andere dag ophielden echtgenoten te zijn. Mijn moeder werd zijn ‘nieuwe vriendin’, die hij ‘ongeveer drie weken geleden had ontmoet’ – ‘ja, waar eigenlijk, Miep, weet jij het nog?’ – en die nu bij hem ‘ingetrokken was’.

Waar mijn moeder daarvoor had gewoond wist ze niet meer: ‘Gek hè?’ Ik: ‘Schalkwijk?’ Miep: ‘Daar heb ik weleens van gehoord, ja.’ Ton: ‘Hoe weet jij dat nou? Dat wist ik nog niet eens.’

Het klikte wonderwel tussen de tortelduifjes, ‘alsof we elkaar al jaren kennen.’ Ze zaten voor het eerst sinds lange tijd weer naast elkaar op de bank, dicht tegen elkaar aan, Ton iets dichter bij Miep dan zij bij hem.

Lekker weinig Duitsers

Content waren ze ook met hun ‘vakantiewoning’, het hoekhuis waar ze volgens mij al sinds 1965 woonden. Hoe ze wisten dat het een vakantiewoning was?

Doordat de zolder, de schuur, de garage en een paar kasten afgesloten waren. ‘Daar bewaart de eigenaar natuurlijk zijn eigen spulletjes’.

Sleutels waren er nog genoeg, aan haakjes, in zakken, zakjes, potjes en blikjes, maar het verband met de sloten was verbroken.

De wijk waarin hun ‘vakantiewoning’ stond, beviel best. ‘Lekker weinig Duitsers’.

Betalen met je portemonnee

Ook dit feest mocht niet duren. Ton en Miep deden nog steeds samen boodschappen, maar hun voorraad boterhamzakjes, groene thee, aspirientjes en pepermuntjes werd wel heel groot. Regelmatig bleek de supermarkt gesloten, ‘zonder enige reden’, ‘schandalig’. Want zon- en feestdagen bestonden voor hun niet meer.

Waar ik vroeger nog weleens een bankbiljet toegestopt kreeg, trakteerde mijn vader mij nu op muntjes, handenvol, gloeiend van trots. Papiergeld was nu papier, maar metaal was nog altijd geld voor de man die een halve eeuw munten had verzameld.

Betalen deden mijn ouders bij voorkeur met hun hele portemonnee.

Zo’n koffiepad, waar moest die nou ook alweer in? Waarom is onze koffie nooit meer warm?

Telefoneren was ook niet meer wat het geweest was, vonden ze. Je moest maar afwachten wie je aan de lijn kreeg tegenwoordig. Aan welke kant van de hoorn moest je ook alweer spreken?

Op een dag was de telefoondraad doorgeknipt. Ik vroeg wat er gebeurd was. ‘O, is dat een telefoondraad?’ Even later: ‘Wie zou dat nou gedaan hebben?’ Opgewekt: ‘Maar de telefoon doet het nog gewoon, hoor.’

Zelfs hun gebreken raakten ze kwijt

De huisarts was kennelijk verhuisd, concludeerden ze. Vandaar natuurlijk dat ze hem niet meer konden vinden. Trouwens, het tuindorp waar hij altijd praktijk hield, was de laatste jaren onherkenbaar veranderd. Maar niet getreurd, ze hadden lekker gewandeld, en alles ging naar wens.

Of ze nog genoeg medicijnen hadden, vroeg ik. ‘Waarvoor?’ ‘Hoge bloeddruk.’ ‘Wie?’ ‘Hoge oogboldruk, diabetes, botontkalking?’ ‘Wat?’ ‘Bloedverdunners, pa, vanwege je TIA’s.’ ‘Nee hoor, daar hebben wij allemaal geen last van.’ ‘Echt?’ ‘Stel je voor!’ Zelfs hun gebreken raakten ze kwijt.

Altijd maart

Nadat de zomertijd was ingegaan liepen alle klokken en horloges ongelijk. Vooral de kleine wijzers. Sommige toonden de tijd op de Azoren, andere die van Greenwich, Amsterdam, Israël of Moskou. Op de kalender bevroor de tijd: nooit zou er meer een einde komen aan de maand maart.

Mijn moeder werd op de vreemdste plaatsen teruggevonden. In de poort achter het huis, op blote voeten, beha over haar trui, cups op haar rug, helemaal in paniek. In winkelcentrum Overvecht waar ze wildvreemden trakteerde op verwarde verhalen en als een soort Ausweis haar portemonnee aanbood.

Dwangverpleging

Toen Miep haar echtgenoot ook niet meer herkende als haar nieuwe vriend, werd ze bang. Een wildevreemde in huis! Wat moet dat hier! Ze schreeuwde tegen hem, sloeg naar hem. Ze werd onvoorspelbaar en onhandelbaar, sloeg met de deuren, plaste waar ze stond, poepte waar ze liep en werd ten einde raad opgenomen in een psychiatrische inrichting voor crisisopvang.

Haldol en oxazepam maakten haar weer dociel. Een maand later werd ze overgeplaatst naar de gesloten afdeling van verzorgingstehuis Tamarinde in Utrecht. Weer een maand later trok mijn vader bij haar in met zijn eigen BOPZ Artikel 60-indicatie (dwangverpleging) en hielden ze weer zielsveel van elkaar.

Trouwring en sleutels

Ton was nog geen week op de gesloten afdeling of hij was zijn trouwring kwijt. Niet veel later had hij hem weer om. Een trouwring die ik nooit eerder had gezien. Hij slobberde een beetje. Er stond de naam van een onbekende in gegraveerd. Niet veel later was hij ook deze trouwring kwijt. Ton maakte er geen probleem van.

Waar hij wel een probleem van maakte, waren zijn sleutels. Zijn sleutelbos was zijn hele leven belangrijk voor hem geweest. In Tamarinde had hij geen sleutels nodig, deuren werden voor hem geopend en gesloten, maar dat was het punt niet. Hij bleef maar op zijn zakken kloppen op zoek naar zijn sleutels, honderden keren per dag.

Ook zijn portemonnee miste hij verschrikkelijk. Er was niets te betalen, voor bewoners is alles op de afdeling gratis, maar er hoorde een portemonnee in zijn zak. En een kammetje, al had hij nog nauwelijks haren.

Zo bleef hij haar maar kwijtraken

Kort na zijn opname raakte mijn vader zijn vrouw opnieuw kwijt. Ditmaal aan Magere Hein. Peilloos was zijn verdriet. Maar niet voor lang. Tot zijn onuitsprekelijke geluk vond hij zijn liefste Miepje terug in een ziekbed in de huiskamer van zijn eigen afdeling.

Hoe dat toch mogelijk was, vroeg hij zich geen moment af. Zijn liefde stroomde weer. Inderdaad leek deze medepatiënte best wat op zijn vrouw. Ze had ook grijs haar. En ze was net als mijn moeder helemaal geel.

Ach, ach, wat een ongelukkige keuze. Binnen een week gaf mevrouw de geest en verloor Tonneman opnieuw zijn geliefde. Twee keer sterven kan best. Huilen, huilen, huilen.

Intussen vrat meneer Alzheimer of mevrouw Diabetes of wie of wat er ook aan zijn hersenen knaagde vrolijk verder. Steeds minder wist mijn vader van welke Miep hij nou eigenlijk zo vol was. Ze kwam en ging, keerde in een andere gedaante terug en verdween. ‘Miep, Miep… ja, dat is mijn zus, daar heb ik… een hele speciale band mee… geloof ik…’

Zo bleef hij haar maar kwijtraken.

Een onvrijwillige hongerstaking

De laatste maanden van zijn leven verloor Ton zijn eetlust. De smulpaap van weleer had geen trek meer. Brood werd vervangen door pap. Pap werd appelmoes. Appelmoes werd water. Water werd bloedpoep.

Langzaam teerde hij weg. Een onvrijwillige hongerstaking. Vroeger dacht je dan aan Auschwitz, tegenwoordig aan Aids, ALS of Anorexia. Of aan Alzheimer natuurlijk. Als het maar met een A begint. Of was het toch darmkanker?

De laatste maand kon hij niet meer staan. De laatste week kon hij niet meer zitten. De laatste dagen kon hij niets meer zeggen. De laatste uren kon hij zijn ogen niet meer openen. Hij kon zijn ogen niet meer sluiten. Hij kon alleen nog maar ademen. Hij kón niet meer.

Houten klauwen

Op vrijdagavond 20 april hebben we uren bij en aan hem gezeten. Op zijn onderbenen en onderarmen bloeiden lijkvlekken op. Zijn neus werd spits en wit. Zijn handen namen de omgevingstemperatuur aan. Zijn vingertoppen werden blauw, roze en weer blauw. Hij hijgde als een pakpaard. Zijn schedel met het zachte donshaar van een baby voelde merkwaardig koud en droog aan.

Zijn armen bleven maar werken. Deken omhoog, deken omlaag, het liefst tegelijk, in een laatste, onbewuste poging van het lichaam om zijn temperatuur weer op orde te krijgen? Keer op keer sloeg hij, of het, met grootse gebaren zijn houten klauwen in zijn gezicht, in een vergeefse poging om in z’n uitdrogende ogen te wrijven. Of was het een hartenkreet in de lichaamstaal van een stervende? Ik dacht van niet. Ik wist het niet.

Afscheid nemen ging niet meer. Paarsgewijs dropen we af. In afwezigheid van zijn naasten, en misschien ook in afwezigheid van zichzelf, blies hij in het holst van de nacht zijn laatste adem uit.

Zucht.

Hans en Miep